Anlatım Bozuklukları: Nedenleri, Örnekleri ve Çözümleri

Düşüncelerimizi ve duygularımızı karşımızdakine aktarmanın temel yolu cümlelerin açık, anlaşılır ve çelişkisiz olmasıdır. Dil bilgisine uygun, gereksiz ayrıntılardan arınmış cümleler iletişimin daha etkili ve akıcı olmasını sağlar. Anlatım bozuklukları ise bu akıcılığı engelleyerek mesajımızı tam olarak karşı tarafa ulaştırmamızı engelleyebilir.

Bu yazıda, anlatım bozukluğu çeşitlerini ve nedenlerini örnek cümlelerle açıklayarak, bu hataların nasıl düzeltilebileceğine dair adımları ve ipuçlarını paylaşacağız.

A) ANLAMSAL (ANLAMA DAYALI) ANLATIM BOZUKLUKLARI

1- Anlamca Birbiriyle Karıştırılan ve Yanlış Anlamda Kullanılan Sözcükler

Birbirlerine yazılış ve okunuş bakımından çok benzeyen veya aralarında ilgi ya da yakınlık bulunan; fakat anlamları farklı olan bazı sözcüklerin cümlede birbiri yerine kullanılması anlatım bozukluğuna neden olmaktadır. Bu tür anlatım bozuklukları, sözcüklerin anlam farklılıklarının tam olarak bilinmemesinden kaynaklanmaktadır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Odayı ağır bir yemek kokusu kapsamıştı. (Doğrusu: kaplamıştı)
• Çok üzgün olmasına karşılık, bunu belli etmemeye çalışıyordu. (karşın)
• Bu iki elbise arasında desen bakımından hiçbir ayrıcalık yoktur. (ayrım)
• Bu önemli haber bütün televizyon kanallarında yayımlandı. (yayınlandı)
• Babasına soru sorarken oldukça çekimser davranıyor. (çekingen)
• Öğrencilerin sınavda başarılı olması, derslerle ilgilenmelerine bağımlıdır. (bağlıdır)

Birbiriyle karıştırılan bazı sözcükleri  “Sıkça Karıştırılan Sözcükler” isimli dosyada sıraladık. Ayrıca Türk Dil Kurumunun sitesinden de karıştırılabilecek sözcükleri inceleyebilirsiniz.

2- Gereksiz Kullanılan Sözcükler

Türkçede doğru bir cümle, anlatılmak isteneni en sade en duru haliyle verebilen cümledir. Gereksiz sözcük kullanımı bu duruluk ilkesine aykırıdır.  Bir duygu, bir düşünce gerektiği kadar sözcük kullanarak anlatılmalı, yani cümlede gereksiz sözcüklere yer verilmemelidir.

NASIL BULUNUR: Bir sözcük cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bir daralma, bir değişme olmuyorsa o sözcük gereksiz kullanılmış demektir. Aşağıdaki altı çizili kelimelerin olması, kırmızı ile belirtilen kelimeleri gereksiz kılmıştır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Bu olaya verilen tepkiler kişiden kişiye göre değişir.
• Tatile ailesiyle birlikte gitti.
• Acemi olan şoförle yolculuk yapılır mı?
• Adam, kapının önünde duran kadının kulağına alçak sesle bir şeyler fısıldıyordu.
• En yakın arkadaşıyla aşağı yukarı iki üç yıldan beri görüşmüyor.

3- Anlamca Çelişen Sözcüklerin Kullanımı

Anlatımı düzgün bir cümlede okuyucuyu şüpheye düşürecek, şaşırtacak, yanıltacak birbiriyle çelişen ifadeler bulunmamalıdır.  Anlamca birbirine karşı ya da birbiriyle çelişen sözlerin aynı cümlede kullanılması da bir anlatım bozukluğu nedenidir.

NASIL BULUNUR: Bu tip anlatım bozuklukları genellikle “kesinlik” ve “olasılık” belirten sözcüklerin bir arada kullanılmasından kaynaklanır. Gereklilik kipi “-malı, -meli” eklendiği sözcüğe olasılık anlamı da kattığından bu kiple birlikte kesinlik belirten bir sözcüğün kullanılmış olup olmadığına bakılmalıdır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Belki onun da gelmemesinin bir nedeni vardır mutlaka.
• Beni kesinlikle gördüğünü sanıyorum.
• Bu iş tam olarak bitti sayılır.
• Bu konuda anlatılanlar hiç kuşkusuz doğru olmalıdır.
• Bundan tam on yedi yıl kadar önce de böyle bir olay yaşamışlar.

4- Atasözü ve Deyimin Yanlış Kullanımı

Bu tip anlatım bozukluklarının bulunduğu cümlelerde vurgulanmak istenen düşünce, atasözü veya deyimle daha da kuvvetlendirilmeye çalışılır. Ancak anlatılmaya çalışılan düşünce ile kullanılan atasözü veya deyim anlam olarak birbiriyle aynı düşünceyi ifade etmemektedir. Ayrıca atasözleri ve deyimlerin kalıplaşmış anlamları vardır, bu yüzden cümlede kendi anlamlarının dışında kullanıldıklarında da anlatım bozukluğuna sebep olur.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Kadıncağız öyle kötü bir adamla karşılaşmış ki dostlar başına.
  (Dostlar başına: iyi dilek sözü) ✘
  (Düşman başına: kötü dilek sözü) ✓
  
• Şimdi anlatacaklarıma dikkatlice kulak kabartın.
  (Kulak kabartmak: gizlice dinlemek) ✘
  (Kulak vermek: dikkatlice dinlemek) ✓
  
• Bugüne kadar yaptığım bütün iyiliklere göz yumdu.
  (Göz yummak: bağışlamak, görmezden gelmek)
  
• Kardeşimin sevinçten etekleri tutuşmuştu.
  (Etekleri tutuşmak: çok telaşlanmak) ✘
  (Etekleri zil çalmak: çok sevinmek) ✓
  
• Ona yardım etmek istiyorsan elinden geleni ardına koyma.
  (Elinden geleni ardına koymamak: olabilecek tüm kötülükleri yapmak) ✘
  (Elinden geleni yapmak: gücünün yettiğini yapmak) ✓

Ayrıca deyim ve atasözleri kalıplaşmış oldukları için sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve mevcut sözcüklerin yerine başka bir sözcük kullanılamaz.  Aşağıdaki örneklerde kırmızı renkte gösterilen kelimeler anlatım bozukluğuna sebep oluyorken, parantez içindeki kelimeler bu anlatım bozukluğunu giderecek kelimelerdir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Fazla naz insanı usandırır. (Doğrusu: aşık)
• Çocukların gürültüsünden rahatsız olunca hepimizi kafasından savdı. (başından)
• Baştan tırnağa muayene olmuştu. (ayağa)
• Ay ışığında dut silkilmez. (ceviz)

5- Sözcüğün Yanlış Yerde Kullanılması

Anlatımda sözcüklerin gerektiği yerde kullanılmaması, cümlede anlam karışıklığı yaratır ve söylenilenlerin ters ya da yanlış anlaşılmasına yol açar. Özellikle sıfat ve zarf gibi nitelik, miktar belirten sözcüklerin cümlede yanlış yerde kullanılması anlatımda belirsizliğe neden olur.

NASIL BULUNUR: Bu tip cümleler okuyucuya, cümleden iki farklı anlam çıkarmasına yol açar ki biri bu cümlenin ifade ettiği anlamken diğeri okuyucunun algıladığı anlamdır. Eğer cümleden iki farklı anlamı da çıkarabiliyorsanız o cümledeki anlatım bozukluğunu tespit edebiliyor olmanız gerekir. Örneğin;

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Bu olayla ilgili kısaca bildiklerini anlattı.
  Çözüm = Bu olayla ilgili bildiklerini kısaca anlattı.
  
• Her türlü Atatürk’e karşı saldırı affedilemez.
  Çözüm = Atatürk’e karşı her türlü saldırı affedilemez.
  
• Onlara sık sık sevdiğini söylüyor.
  Çözüm = Onlara sevdiğini sık sık söylüyor.
  
• Sırada bekleyen hastalar içinde ilk odaya ben girdim.
  Çözüm = Sırada bekleyen hastalar içinde odaya ilk ben girdim.

6- Kişi Zamirinin Yanlış Kullanımından Kaynaklanan Bozukluklar

Kişi zamiriyle kurulan tamlamalarda bazen kişi zamiri söylenmeyebilir. Bu tip cümlelerde kastedilen şahsın kim olduğunu anlamakta güçlük çekilir. Birden çok zamir çağrışımı anlam belirsizliğine yol açar.

NASIL BULUNUR: “Kimin, neyin” sorusunun cevabını almakta zorlandığınız cümlelerde bu tip anlatım bozukluklarının mevcut olduğunu düşünebilirsiniz. Özellikle “senin, onun ve kendi” zamirlerinin eksikliği bu tip anlatım bozukluklarına sebep olur.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Kardeşinin hastalanması beni çok üzdü.
  (Senin kardeşinin mi onun kardeşinin mi hastalanması? Örnekteki cümle buna yanıt veremediği için cümlede anlatım bozukluğu mevcuttur.)
  Çözüm:
  Senin kardeşinin hastalanması beni çok üzdü.
  Onun kardeşinin hastalanması beni çok üzdü.

• Borçlarını bir an önce öde.
  (Kendi borçlarını mı onun borçlarını mı ödemeli?)
  Çözüm:
  Kendi borçlarını bir an önce öde.
  Onun borçlarını bir an önce öde.

• Ne yaparsam yapayım söylediklerini anlamakta güçlük çekiyorum.
  (Senin söylediklerini mi, onun söylediklerini mi?)
  Çözüm:
  Ne yaparsam yapayım senin söylediklerini anlamakta güçlük çekiyorum.
  Ne yaparsam yapayım onun söylediklerini anlamakta güçlük çekiyorum.
  

7- Mantık Hataları

Anlatılanların mantığa ters düşmesi de bir anlatım bozukluğu nedenidir. Bu tip cümleler dil bilgisi açısından düzgün olsa dahi anlam yönüyle cümlenin bütününe bakıldığında içinde mantığa aykırı durumlar barındırır. Bu yüzden anlatım bozukluğunun zor anlaşıldığı cümle tipleridir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Her Salı, kardeşimin yanına gider; orada on gün kalırdım.
• Seninle sık sık hatta arada bir görüşmek isterim.
• Hükümet, 280’e karşı 210 oyla güvenoyu aldı.
• Okula gitmiyor, hatta hiç ders çalışmıyordu.
• Dişteki iltihaplanmalar tedavi edilmezse ölüme hatta romatizmaya  yol açabilir.

B) YAPISAL (YAPIYA DAYALI) ANLATIM BOZUKLUKLARI

1) Özne Eksikliği, Yanlışları ve Özne-Yüklem Uyuşmazlığı

ÖZNE EKSİKLİĞİ

İlk cümlede bulunan özne, birinci yükleme uyup diğer yüklemlere uymazsa özne eksikliğinin neden olduğu anlatım bozukluğu meydana gelir.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Herkes bu olayda kendi çıkarını düşünüyor, başkasını düşünmüyordu.
  1.cümlenin öznesi = Herkes
  2.cümlenin öznesi = kimse (eksik)
  
• Bu kitapta hem yanlışlar var hem de okunacak gibi değil.
  1.cümlenin öznesi = Yanlışlar
  2.cümlenin öznesi = kitap (eksik)

ÖZNE – YÜKLEM UYUŞMAZLIĞI

a) Cümlede 1. tekil şahıs “ben” ile beraber kullanılan başka bir özne varsa yüklem 1. çoğul ekiyle çekimlenmelidir.

• Hasan, Mehmet ve ben bu oylamaya katılmayacağız.
• Ben ve Büşra dinlenmek için piknik alanlarını tercih ediyoruz.
• O ve ben türkü dinlemeyi çok seviyoruz.

b) Cümlede 2. tekil şahıs “sen” ile beraber kullanılan başka bir özne varsa yüklem 2. çoğul ekiyle çekimlenmelidir.

• Sen ve arkadaşların ortalığı birbirine katmışsınız.
• Fatih ve sen ne güzel yakışırsınız İstanbul’a.
• Sen ve o bize gelip ders çalışabilirsiniz.

c) Cümlede 3. tekil şahıs “o, onlar” ile beraber kullanılan başka bir özne varsa yüklem 3. çoğul ekiyle çekimlenmelidir.

• Harun ile o yemeğe gelecekler.
• Onlar ve akrabalarım düğünüme davetliler.

d) İnsan dışındaki varlıkların “çoğul özne” olduğu cümlelerde yüklem tekil olmalıdır.

• Köpekler bu sokakta sabaha kadar havladılar.
• Kitaplar yeni alınan dolaba kaldırıldılar.

e) Cümlenin öznesi “belgisiz zamir” ya da “belgisiz sıfat” ise yüklem tekil olmalıdır.

• Birkaçı benimle burada kalmak istiyor.
• Hiçbiri seni ziyarete gelmeyecekler.
• Birçok öğrenci senin gibi gitar çalmak istiyorlar.

f) Cümlenin öznesi topluluk bildiren bir isimse yüklem tekil olur. Topluluk ismi çoğul eki almışsa yüklem de çoğul olabilir.

• Sizin takım bizim takımdan çekiniyorlar.
• Ordular savaş meydanına çıkarma yaptılar.

g) Cümlede saygı veya sitem anlamını sağlamak için özne tekil olsa bile yüklem çoğul olabilir.

• Doktor Bey bizi çağırıyorlar.
• Vali Beyler haber göndermişler.

2- Nesne Eksikliği

Sıralı cümlelerde aynı nesneyi almayan yüklemlerin ortak nesneye bağlanıyormuş gibi kullanılması bir anlatım bozukluğu nedenidir.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Gazetelerin yazdıklarına inanmıyor, okumaktan da geri kalmıyordu.
  2. cümlenin eksik nesnesi = gazeteleri/onları okumaktan da geri kalmıyordu.
  

• Bu olaya ancak o karar verir ve uygular.
  2. cümlenin eksik nesnesi = bu olayı/onu uygular.
  

• Kızına asla kızmıyor; çünkü çok seviyor.
  2. cümlenin eksik nesnesi = kızını/onu çok seviyor
  
• Anneler çocuklarına hep inanır, kolayca bağışlar.
  2. cümlenin eksik nesnesi = çocuklarını/onları kolayca bağışlar
  

• Romanlarında aşktan çok bahsetmişti; ama hiç yaşamamıştı.
  2. cümlenin eksik nesnesi = aşkı/onu hiç yaşamamıştı

3- Tümleç Eksikliği

Sıralı cümlelerde aynı tümleci almayan yüklemlerin ortak tümlece bağlanması bir anlatım bozukluğu nedenidir.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Arkadaşını dikkatle dinliyor, gülümsüyordu. (dolaylı tümleç eksikliği)
  2. cümlenin eksik tümleci = onlara/arkadaşlarına

• Bu zorluklara nasıl katlandı, nasıl başa çıktı. (edat tümleci eksikliği)
  2. cümlenin eksik tümleci = onlarla/zorluklarla

• Yeğenlerini yanına çağırdı ve hediyeler dağıttı.
  2. cümlenin eksik tümleci= onlara/yeğenlerine

• Arkadaşlarına çok iyi davrandı; ama karşılığında kötülük gördü.
  2. cümlenin eksik tümleci= onlardan/arkadaşlarından

4- Yüklem Eksikliği

Ortak yükleme bağlanamayan birden çok cümlenin tek yükleme bağlanmasıyla ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

• Bugün ben yemek, o ise temizlik yaptı.

Yukarıdaki 1. cümlede tek yüklem ve iki özne bulunmaktadır. Yemeği yapan 1. tekil şahıs “ben”, temizliği yapan ise 3. tekil şahıs “o” özneleridir.  Yemeği yapan şahsa ait bir yüklem kullanılmadığından sondaki yükleme bağlanmak zorunda kalan “ben” öznesi yüklem eksikliğinden doğan anlatım bozukluğuna sebep olmaktadır. Buna göre doğru olan cümle şöyle olmalıdır:

Bugün ben yemek yaptım,  o ise temizlik yaptı.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK CÜMLELER:

• Mehmet’i çok az, Ayşe’yi hiç sevmem.
  1. cümledeki eksik yüklem = severim
  
• Dışarıdaki işlerle ev arkadaşım, evdeki işlerle de be uğraşırım.
  1. cümledeki eksik yüklem = uğraşır
  
• Bugünkü sınava sen, yarınkine Volkan girecek.
  1. cümledeki eksik yüklem = gireceksin

5- Kişi Uyumsuzluğu

Cümledeki yüklemlerin kişi yönünden uyuşmaması anlatım bozukluğu nedenidir.

Örnek Cümleler

• Bu konuda siz bize güvenecek, biz de size yardım edeceğiz.
  1. cümlede olması gereken = güveneceksiniz
  
• Siz sevinecek, biz üzüleceğiz.
  1. cümlede olması gereken = sevineceksiniz
  
• O, haftaya bize gelecek; beraber sinemaya gidecektik.
  1. cümlede olması gereken = gelecekti

6- Ek Fiil Eksikliği

Yüklemi isim soylu olan sözcüklerde yüklemlerden biri olumlu, diğeri olumsuz anlam taşıyabilir. Bu durumda ek eylemin eksik olması anlatım bozukluğuna neden olur.

Örnekler

• Oda arkadaşlarımdan biri kurnaz, diğeri kurnaz değildi.
  1. cümlede eksik olan ek fiil = kurnaz idi/kurnazdı
  
•  Çocuklar çok çalışkan; ama umutlu değildi.
  1. cümlede eksik olan ek fiil = çalışkan idi/çalışkandı
  

7-Çatı Uyumsuzluğu

Cümledeki eylem ve eylemsilerin (fiilimsilerin) çatı yönünden uyuşmaması anlatım bozukluğu nedenidir.

Örnekler

• Güzel elbiseler giyip düğüne gidildi. (giyilip)
• Onu telefonla arayıp dışarı çıkıldı. (çıktı)

8-Yanlış Yapılı Eylem ya da Eylemsiler

Cümlede kullanılan eylem ya da fiilimsilerin yapısal yanlışlıkları anlatım bozukluğu nedenidir.

Çözümlü Örnek Cümleler

• Mehmet yapılacak ameliyatta nihayet sağlığına kavuştu. (yapılan)
• Ne gelişinden haberimiz oldu ne de gittiğinden. (geldiğinden)
• Bütün gün kitap okuma ve televizyon izlemek çok hoşuma gidiyor. (okumak)
• Bu sınavı hiç ya da az çalışan bir öğrenci kazanamaz. (çalışmayan)

9-Tamlama Yanlışları

İsim tamlamalarında tamlayan veya tamlananın kullanılmaması, tamlama eklerinin eksiklikleri ve ortak kullanılmaması gereken tamlayan ya da tamlamanın ortak kullanılması gibi sebepler tamlama yanlışlarından kaynaklanan anlatım bozukluklarına sebep olmaktadır.

Çözümlü Örnek Cümleler

• Öğrenciye bir şeyler öğretmeden sınavı kazanmasını bekleme. (öğrencinin sınavı kazanmasını)
• Hasta yatağındaki annesine şarkı söyleyerek mutlu olmasını sağladı. (annesinin mutlu olmasını)
• Toplumsal ve kültür sorunları yaşayan bir ülkenin evlatlarıyız. (Toplumsal sorunlar ve kültür sorunları)

• Her önüne gelen canı istediği gibi davranması doğru değildir. (gelenin)
• Askeri ve devlet okullarına giriş sınavı yapılacak. (Askeri okullar ve devlet okulları)
• Yüksek dağları ve denizleri aştım senin için. (yüksek deniz olmaz)
• Alçak binalar ve bahçeler gözümüze çarptı. (alçak bahçe olmaz)

10- Noktalama İşaretinin Eksikliği

Noktalama işaretlerinin cümlede eksik olması anlam belirsizliğine yol açabileceğinden bu durum da anlatım bozukluğu nedenidir. Bu, genellikle virgül eksikliğinden kaynaklanmaktadır.

Örnekler

• Çocuk arabasını beğenmedi.
  Çocuk, arabasını beğenmedi.
  
• Genç kadın doktorla görüşmek istedi.
  Genç, kadın doktorla görüşmek istedi.
  
• Sarhoş adama ağzına geleni söyledi.
  Sarhoş, adama ağzına geleni söyledi.
  
• Deli adamı öldüresiye dövdü.
  Deli, adamı öldüresiye dövdü.
  
• Tahta evin önüne yığılmıştı.
  Tahta, evin önüne yığılmıştı.

11- İyelik Ekinin Gereksiz Kullanılmasından Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları

İşlevi olmadığı halde cümlede iyelik ekinin kullanılması da bir anlatım bozukluğu nedenidir.

Çözümlü Örnek Cümleler

• Bir ay içinde araba sürmesini öğrendi. (doğrusu: sürmeyi)
• İnsanlar aldatmasını çok iyi biliyor. (doğrusu: aldatmayı)
• Resim yapmasını severim. (doğrusu: yapmayı)

Anlatım bozukluklarıyla ilgili sorular, adayların anadilini kullanma becerisini ölçmeye yöneliktir. Anlatımı bozuk bir cümleyi, kusursuz bir cümleden ayırt edebilen, anadilini doğru kullanma becerisini büyük oranda kazanmış demektir. Bu nedenle de ÖSYM’nin hazırladığı sınavlarında anlatım bozukluklarıyla ilgili sorular önemli yer tutmaktadır. Bu konuyla ilgili bol soru çözmeniz halinde konuya hakim olabileceğinize inanıyor başarılar diliyoruz.