Cümle Çeşitleri

A-Yüklemine Göre Cümle Çeşitleri:

1- FİİL CÜMLESİ:

Fiil cümlesi, yüklemi haber/tasarlama kipleri ve şahıs eklerinden herhangi biri ile çekimlenmiş olan cümlelerdir.

NASIL BULUNUR? Cümlenin yüklemi tespit edilir. Fiiller “-mek, -mak” mastar ekini alabilen sözcükler olduklarından cümlenin yüklemine bu mastar eklerinden uygun olanı getirilip yüklemin fiil olup olmadığı tespit edilir. Ayrıca sözcükte kip eki ve şahıs eki var mı yok mu buna bakılarak da cümlenin fiil cümlesi olup olmadığını rahatlıkla görebilirsiniz. Örneğin:

– Kardeşimle dün gizlice dışarı çıktılar.

Yüklem: çıktılar
Fiil: çık (mak)
Kip eki: Görülen geçmiş zaman “tı”
Şahıs eki: 3. Çoğul şahıs eki “lar”
Sonuç: Fiil cümlesidir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Tezgahtaki çatlak kavunları daha ucuza almak istedik.
• Kendine harika bir yol arkadaşı bulmuşsun!
• Yarını düşlerken bugünden olabileceğimi tahmin etmemiştim.
• Yolun karşısındaki kaldırıma uzanıverdim.
• Kimse burada olan biteni açıklayamamıştı.
• Spor yaparak belinizi bir beden inceltebilirsiniz.
• Hayalini gerçekleştirmek için gecesini gündüzüne katıyor.

UYARI: Yüklemine göre cümle çeşitleri konusunda yapılan en büyük hata, cümlenin devrik olabileceği unutulup, cümlenin tamamını okumadan sondaki sözcüğe bakarak değerlendirme yapmaktır. Aşağıdaki örneklerde yüklem sonda değil ortadadır.

ÖRNEK CÜMLELER:
– Yalnız kalabilirsin bu şehrin en kalabalık sokağında.
– Hiçbir şeyden korkmazdı karanlıktan korktuğu kadar.
– Tüm bildiklerini onunla paylaştı hiç tereddüt etmeden.

UYARI: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler fiil cümlesi değil, isim cümlesi olarak kabul edilir. Çünkü eylemsiler; fiile benzeyen, fakat fiilden isim yapma ekleri alarak artık “isim” soylu olan sözcüklerdir. Eylemsiler, ek fiil eklerini (idi, imiş, ise, dir) alarak cümlede yüklem görevini üstlenebilirler.

ÖRNEK CÜMLELER:
-En büyük hayali biriktirdiği para ile dünyayı dolaşmaktı. (İsim fiil)
Dolaşmak: İsim fiil eki (-mak) almış eylemsi
Dolaşmak idi: Ek fiilin görülen geçmiş zaman ekini (idi) alarak yüklem olmuş.

– Annesiyle tartışları tek konu, ilaçları zamanında içmeyişiydi. (İsim fiil)
– En çok yanılan, az kitap okuyup çok söz söyleyendir. (Sıfat fiil)
– Bana olan sevgisi ölürcesineymiş. (Zarf fiil)

2- İSİM CÜMLESİ:

İsim cümlesi, isim veya isim soylu sözcüklerin “idi, imiş, ise veya dir” ek fiillerini alarak yüklem görevini üstlenmiş cümlelerdir.

NASIL BULUNUR? Tıpkı fiil cümlesinde olduğu gibi cümlenin yüklemi tespit edilir. İsimler “-mek, -mak” mastar ekini alamayan sözcükler olduklarından fiillerden bu yönüyle ayrılırlar. Yüklemi isim veya isim soylu olan sözcükte mutlaka ek fiil bulunur (Ek fiilin geniş zamanı “dir” bazen düşebilir, Ahmet çalışkandır. – Ahmet çalışkan. gibi).

Yüklem isim ve isim soylu sayılan sıfat, zamir, edat, fiilimsi gibi sözcüklerden meydana geldiğinde cümle yüklemine göre “isim cümlesi” sayılmaktadır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Seninle görüşmemizi sağlayan kişi Hasan’dır. (özel isim)
• Bu beton yığınında bize nefes veren tek şey ağaçlardı. (cins isim)
• Doğum günüm için yaptığın pasta çok lezzetliydi. (sıfat)
• Yıllardır üzerine titreyerek çizdiği resim buymuş. (işaret zamiri)
• Hayatımda aldığım en değerli hediye sendin bana. (kişi zamiri)
• O, fikirleriyle herkesi etkileyebilen biridir. (belgisiz zamir)
• Kimdi bu yolu kapatan? Neydi derdi? (soru zamiri)
• Sana edebileceğim yardım buraya kadarmış. (edat)
• Karşı rakip, geçen senenin en başarılı takımıymış. (topluluk ismi)

B- Anlamına Göre Cümle Çeşitleri:

Cümleler, anlamları bakımından temelde ya olumlu ya da olumsuzdur. Bu olumlu ve olumsuz cümleler ayrıca soru, ünlem, emir, istek vb. anlamları da taşıyor olabilir. 

1- OLUMLU CÜMLE:

Olumlu cümleler, yüklemde belirtilen yargının meydana geldiğini, gerçekleştiğini, olumlu yönde sonuçlandığını ya da sonuçlanacağını, söz konusu olan kavramın mevcut olduğunu ifade eden cümlelerdir.

İPUCU: Olumlu cümlelerin yükleminde olumsuzluk eki ya da “yok, değil” gibi olumsuzluk ifade eden sözcükler genellikle yer almaz.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Bankadaki birikimi ile babasına son model bir araba aldı.
• Herkesin yüzünde bayram neşesi vardı.
• Takip edildiğini anlayınca hızlı hızlı yürümeye başladı.
• Gelecek hafta uzun bir yolculuğa çıkacağız.
• Belediyenin açtığı çukur, ağzına kadar suyla doluydu.
• Kardeşim sessiz sakin, kendi halinde biridir.

2- OLUMSUZ CÜMLE:

Olumsuz cümleler, yüklemde belirtilen yargının meydana gelmediğini, gerçekleşmediğini, olumsuz yönde sonuçlandığını ya da sonuçlanacağını, sözü edilen kavramın mevcut olmadığını ifade eden cümlelerdir.

İPUCU: Olumsuz cümlelerin yükleminde olumsuzluk bildiren “-ma, -me, -maz, -mez” eki veya “yok, değil” gibi olumsuzluk ifade eden sözcükler genellikle yer alır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Depremin vurduğu bu şehirde artık uzun uzun binalar yok.
• Herkesle aynı şeyleri düşünecek değilim.
• Bakma onun böyle sitemli konuştuğuna.
• Bir daha kapıyı çalmadan içeri girmeyin.
• Aldığın kazak sıcak suda yıkanmaz.
• Bazı şeylerin önüne geçemezsiniz.

3- SORU CÜMLESİ:

Soru cümleleri, merak edilen bir durumu, bilgiyi veya giderilmek istenen bir kuşkuyu, soru anlamı olan çeşitli sözcükler yardımıyla öğrenmeyi amaçlayan; ya da bu soru sözcükleri yardımıyla bir isteği bir duyguyu anlatan cümlelerdir.

NASIL BULUNUR? Soru cümlelerindeki soru anlamı “mi soru edatı”, “soru sıfatı”, “soru zamiri” ve “soru zarfı” ile sağlanır ve bu soru sözcükleri, cümledeki herhangi bir ögeyi bulmak için kullanılabilir.

a- Gerçek Soru Cümlesi:

Cevap almak amacı taşıyan soru cümleleridir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Bu insanlar nereden geliyor?
  Cevap: Ankara’dan (Soru anlamı zamirle sağlanmış)
  
• İzne ayrıldıktan sonra seni aradı mı?
  Cevap: Aramadı
  
• Hangi yoldan gideceksiniz?
  Cevap: Bu yoldan (sıfat)
  
• Gizli yürütülecek olan bu görevin başına kimi getirecekler?
  Cevap: Onu (zamir)
  
• Listedeki gruplarda kaçar kişi yer alıyor?
  Cevap: Yedişer kişi (sıfat)
  
• Bozulan Kırıkkale-Ankara yolu ne zaman onarıldı?
  Cevap: Geçen sene (zarf)
  
• Niçin karanlıkta oturuyorsun?
  Cevap: Çünkü….

b- Sözde Soru Cümlesi:

Kuruluşuna göre soru soruyormuş gibi görünen; ancak cümledeki soru sözcüğüne rağmen herhangi bir cevap beklemeyen, cevabı kendi içinde gizli olan soru cümleleridir. Bu cümleler, vurgu/tonlamanın da yardımıyla bir duyguyu anlatmak için kullanılır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Ocağı söndürdüm mü acaba? (kuşku)
• Bir kahve daha alabilir miyim? (rica)
• Senin gibi bir insanı kim reddeder? (şaşkınlık, övgü)
• Bu kadar kolay soruyu nasıl çözememişim? (üzüntü)
• Doğum gününü hiç unutur muyum? (kesinlik)
• Olayların böyle gelişebileceğini niçin düşünemedim? (pişmanlık)
• Benim onca zorluğu nasıl aştığımı nereden bileceksiniz? (….)
• Hırsızlık mı? Ben mi yapmışım? (bilmezden gelme, karşı çıkma)
• O kadar uzaklara açılmaya ne gerek var?

UYARI: Cümlede soru sözcüğü gördüğünüzde: “Bu cümle soru cümlesidir.” demeniz sizi hataya düşürecektir. Çünkü, içinde soru sözcüğü olduğu halde gerçek veya sözde soru cümlesi özelliği taşımayan cümleler de vardır. Bu konuda ve tüm cümle çeşitleri konusunda yapılan en büyük hata, cümleyi tam okumadan karar vermektir.

ÖRNEK CÜMLELER:
– Bu değirmenin suyunun nereden geldiği anlaşıldı.
– Bana neden böyle davrandığını anlamıyorum.
– Kime baksam yüzünde bir parça sen varsın anne.
– Gelir mi gelmez mi bilmem ama başı dertte değildir umarım.

4- EMİR CÜMLESİ:

Emir cümleleri, bir eylemin yapılmasını veya yapılmamasını “buyruk, komut, talimat, ferman” şeklinde ifade eden cümlelerdir.

NASIL BULUNUR? Emir cümlelerinin yüklemi “emir kipi” ile çekimlenmiş fiilden oluşur. Ancak bazen, vurgu/tonlama yardımıyla farklı kiplere de emir anlamı yüklenebilmektedir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Oku.
• Ben gelene kadar yemeği hazırlasın.
• Kovaya su doldur ve hemen arabayı yıka.
• Saat 12’den önce evden çıkmayın.
• Ben gelmeden bilgisayarı açma.
• Bundan sonra ablanın kalbini kırmayacaksın.

5- ÜNLEM CÜMLESİ:

Vurgu/tonlamanın en yoğun kullanıldığı cümle çeşitleridir. Ünlem cümleleri, “sevinç, üzüntü, korku, şaşkınlık, acıma, kızgınlık, hüzün, hayıflanma, coşkunluk, tehdit vb.” duyguları vurgu/tonlama ve bazı kelimelerin de yardımıyla etkili şekilde ifade etmeye yarayan cümlelerdir. Ünlem cümlelerinin sonuna ünlem işareti konulur.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Neydi o ses öyle!
• Harika bir fikir geldi aklıma!
• Off yine başıma ağrı girdi!
• Hey inşaat alanına dikkat et!
• Eyvah babam da gelecekmiş!
• Ne kadar da güzel bir bebek bu!
• Oraya gitmene izin vermiyorum!
• İmdat! Düşüyorum!

C- Yüklemin Yerine Göre Cümle Çeşitleri:

Cümlede normal şartlarda yüklemin bulunması gereken yer cümlenin sonudur. Fakat bazen, şiir mısralarında, günlük konuşma cümlelerinde veya üslup özelliği olarak yüklemin yeri değişebilmektedir.

1-KURALLI (DÜZ) CÜMLE:

Türkçenin cümle yapısında özne başta, tümleçler ve nesneler ortada, yüklem ise sondadır. Bu sebeple yüklemi sonda olan cümlelere “kurallı cümle” ya da diğer bir ifadeyle “düz cümle” denilmektedir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Masasının üzerindeki bütün kitapları rafa kaldırdı.
• Bir gün hayallerine ulaşacağına inanıyorum.
• Onun yalnızlığına yürek dayanmaz.
• Saçlarımı her gün farklı şekilde taramaktan keyif alıyorum.
• Leyla, gecenin en zarif isimlerindendi.

2-DEVRİK CÜMLE:

Yüklemi sonda değil, başta veya ortada olan cümlelerdir. Başka bir ifadeyle yüklemi; özne, nesne veya tümleçlerden önce gelen cümleler “devrik” cümlelerdir.

İPUCU: Devrik cümlelerin ögelerini kolaylıkla bulabilmek için cümleyi kurallı cümleye çevirmeniz işinizi kolaylaştıracaktır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Heyecandan daha sınava girmeden unuttum bütün bildiklerimi. (Devrik cümle)
  Kurallı Cümleye Çevrilmiş Hali:
  Daha sınava girmeden bütün bildiklerimi heyecandan unuttum.
  

• Günü geldiğinde anlayacaksın ne demek istediğimi.
  Kurallı Cümleye Çevrilmiş Hali:
  Ne demek istediğimi günü geldiğinde anlayacaksın.
  
  
• Geçmez günlerimin sessiz avuntusudur avuçlarımdaki busen.
  Kurallı Cümleye Çevrilmiş Hali:
  Avuçlarımdaki busen geçmez günlerimin sessiz avuntusudur.
  
  
• Bir dost gerek beni bu diyardan alıp götürecek.
  Kurallı Cümleye Çevrilmiş Hali:
  Beni bu diyardan alıp götürecek bir dost gerek.

D- Yapısına Göre Cümle Çeşitleri:

1-BASİT CÜMLE

Tek bir durumu, tek bir duyguyu düşünceyi, tek bir yargıyı anlatan ve bunu da tek bir yüklem ile sağlayan cümlelere “basit cümle” denir.

NASIL BULUNUR? Basit cümlelerde yüklem haricinde şunlar yer almaz:

– İkinci bir yüklem (ek fiil ya da kip ekleriyle çekimlenmiş bir sözcük)
– Fiilimsi
– ki bağlacı
-“-se, -sa” şart kipi ile çekimlenmiş sözcük

ÖRNEK CÜMLELER:

• Yarın hava daha güzel olacakmış.
• Meydandaki kuru kalabalık bizi iyiden iyiye bunalttı.
• Güzelim saçları genç yaşta döküldü.
• Bu hafta sonu için günü birlik bir gezi planladık.

ÖNEMLİ UYARI: Basit cümle demek “kısa cümle” demek değildir. Yukarıda belirttiğimiz kriterlere uygun uzun cümleler de basit cümle olarak nitelendirilir.

ÖRNEK CÜMLELER:
– Caddenin bitimindeki marangozda, semtin en yaşlı esnafı Hasan Amca büyük bir azimle işini yapıyordu. (Basit cümle)

– Fabrika atıkları, kanalizasyon suları ve kimyasal atıklar, akarsuların ve göllerin kirliliği ile birlikte çok sayıda sağlık sorununu da beraberinde getirmektedir. (Basit cümle)

2-BİRLEŞİK CÜMLE

İçinde birden fazla yüklemi olan, dolayısıyla birden fazla yargı taşıyan cümlelere birleşik cümle denir. Bu cümleler, girişik birleşik, ki’li birleşik, iç içe birleşik yapıda olabilir. Şartlı cümleler de birleşik cümle olarak kabul edilmektedir.

2.1. Girişik Birleşik Cümle

• İçinde fiilimsi türünden bir sözcük (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil) bulunan cümleler “girişik birleşik cümle” olarak isimlendirilmiştir.
• Fiilimsinin bulunduğu söz öbeği yan cümlecik, asıl yüklemin bulunduğu bölüm ise temel cümle olur.
• Cümlede ne kadar eylemsi varsa o kadar yan cümlecik bulunur.

2.2. Ki’li Birleşik Cümle

Kendisinden önce gelen temel cümle kendisinden sonra gelen yan cümleyi birbirine bağlayan “ki” bağlacıyla oluşturulmuş cümlelerdir.

2.3. İç İçe Birleşik Cümle

İki cümlenin iç içe geçmesiyle oluşmuş cümlelerdir, başka bir deyişle bir cümlenin, başka bir cümle içinde yer aldığı cümlelere “iç içe birleşik cümle” denir. Tek başına bir yargıya sahip olan temel cümle ile onun ögesi konumundaki başka bir yargıya sahip cümle iç içe geçerek bu tür cümleleri oluşturur.  

İPUCU: İç içe birleşik cümlelerde temel cümlenin yüklemi genellikle “demek, sanmak, zannetmek, farz etmek, bilmek, görmek, görünmek, düşünmek” fiillerinin çekimli şeklidir.

2.4. Şartlı Birleşik Cümle

-se, -sa şart eki almış cümlenin, temel cümleyi çeşitli açılardan tamamladığı cümle çeşididir. Bu tür cümlelerde yan cümle zarf görevindedir.

3-SIRALI CÜMLE

Birden fazla tamamlanmış cümlenin anlamsal bir bütünlük içinde sıralanarak oluşturulduğu cümlelerdir. Aralarındaki anlam ilişkisi, ortak cümle, ortak öge, ortak kip, şahıs ekleri vb unsurlarla pekiştirilir. Sıralı cümleler, birbirinden virgül (,) veya noktalı virgülle (;) ayrılır.

NOT: Sıralı cümlelerin bir bölümünde ögelerinden en az birisi ortak olan cümleler yer alırken, bir bölümünde ise ögelerinden hiçbiri ortak değildir. Ortaklığı bulunan cümlelere “bağımlı sıralı cümle“, ortaklığı bulunmayan cümlelere ise “bağımsız sıralı cümle” adı verilmektedir.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Doktor geldi efendimiz; yatağınıza bekliyorlar. (Bağımlı Sıralı Cümle)
  1. cümle: Doktor geldi efendimiz. (kim geldi = doktor)
  2.cümle: Yatağınıza bekliyorlar. (kim bekliyor = doktor)
  Ortak Öge: Özne (Doktor)
  
• Ben çalışıyordum, o eğleniyordu. (Bağımsız Sıralı Cümle)
  1. cümle: Ben çalışıyordum.
  2.cümle: O eğleniyordu
  Ortak Öge: –

• Annesi buraya kadar geldi, oğlunu sordu. 
  (Bağımlı Sıralı Cümle – Ortak Öge: Özne)
  
• Bu albümü Türkiye’de çıkardı, sattı. 
  (Bağımlı Sıralı Cümle – Ortak Öge: Nesne)
  
• Murat her pazartesi bize gelir, perşembe dönerdi. 
  (Bağımlı Sıralı Cümle – Ortak Öge: Özne)
  
• Bu ihtiyar teyzeyi herkes sever ve sayardı. 
  (Bağımlı Sıralı Cümle – Ortak Öge Belirtili Nesne)
  
• Karadenizin havası güzel, suyu güzel, doğası yemyeşil. 
  (Bağımlı Sıralı Cümle – Tamlayan)
  
• Koridorda dört kişi vardı; biri, bize doğru yaklaştı. 
  (Bağımsız Sıralı Cümle)
  
• Gel demesi kolay; git demesi zordur. 
  (Bağımsız Sıralı Cümle)

4. BAĞLI CÜMLE

İki veya daha fazla cümlenin “ile, ve, ama, fakat, lakin, çünkü, meğer, veya, halbuki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir. Bu tür cümleler birbirlerine anlamca bağlı olsalar da yüklemleri, özneleri ya da diğer ögeleri farklılık gösterebilir. Tıpkı sıralı cümlelerdeki gibi unsurlarının biri veya birden fazlası ortak olarak kullanılan bağlı cümleler bulunduğu gibi, hiçbir unsuru ortak olmayan bağlı cümleler de vardır.

ÖNEMLİ UYARI: Bağlı cümle ile sıralı cümle arasındaki fark, cümleleri ayırırken kullanılan unsurlardır. Bağlı cümlelerde bağlaçlar kullanılırken, sıralı cümlelerde ise virgül veya noktalı virgül kullanılır.

ÖRNEK CÜMLELER:

• Manzara güzeldi ve hemen fotoğraf makinemi kaptım.
• Kitaplarla arası iyi değil sanıyordum, meğer tam bir kitap kurduymuş.
• Dışarı çıkarken montunu almalısın; çünkü yağmur yağacak.
• Ölmek kaderde var lâkin vatandan ayrılışın ızdırabı zor.
• Bana ne diller döktü meğerse hepsi yalanmış
• Anası böyle söyledi gene de gidip kocasına söyledi.

Cümle çeşitleri konusu ile ilgili çözümlü örnekler sayfamızı da inceleyerek konuyu pekiştirebilirsiniz. Hepinize başarılar diliyoruz.