Yüklemi fiil olan cümlelerde, yüklemin özne ve nesne ile olan anlam ve biçim ilişkisi “fiilde çatı” konusu altında incelenmektedir. Bu yazımızda fiilde çatı ile ilgili kafanızda oluşabilecek tüm soru işaretlerine cevap bulabilmeniz açısından konuyu detaylı şekilde ele aldık.
BAŞLAMADAN ÖNCE İPUCU
Bir fiili çatısı bakımından incelerken;
- İlk olarak cümledeki yüklem bulunmakta,
- Daha sonra bu yüklemin fiil olup olmadığı tespit edilmekte,
- Yüklemin fiil olduğu anlaşıldıktan sonra bu eylemin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisi incelenmekte,
- Bunu incelerken de ayrıca fiilin içinde bulunan bazı ekler de göz önünde bulundurulmaktadır.
Bu sebeple çatı konusunu daha rahat anlayabilmeniz için “cümlenin ögeleri, fiiller ve ekler” konularını öğrenmiş olmanızı tavsiye ediyoruz.
Bu konularla ilgili ayrıntılı bilgiye aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz;
✓ Cümlenin Ögeleri, Temel ve Yardımcı Ögeler
✓ Fiil Nedir?
✓ Ekler Konu Anlatımı
ÖNEMLİ UYARI:
Yüklemi isim olan cümlelerde çatı konusunu incelemeniz mümkün değildir.
ÖRNEĞİN:
Ceviz, bu tür açık alanlar için vazgeçilmez bir ağaçtır. (isim cümlesi)
Simurg, Kaf Dağı’nın ardında yaşayan bir masal kuşudur. (isim cümlesi)
Rahat bir işim, sıcak bir odam var. (isim cümlesi)
Özellikle bu durumla ilgili “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, çatı özelliği aranmaz?” gibi bir soru kalıbı ile karşılaşırsınız. Bu soru kalıbında sizden istenen “yüklemi isim olan cümleyi” bulmanızdır.
Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır:
A) Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
- Geçişli Fiil
- Geçişsiz Fiil
- Oldurgan fiiller
- Ettirgen fiiller
B) Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
- Etken Fiil
- Edilgen Fiil
- Dönüşlü fiiller
- İşteş fiiller
A) Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
Yüklem olan fiiller nesne alıp alamaması bakımından geçişli, geçişsiz, ettirgen ve oldurgan olmak üzere dörde ayrılır.
1. Geçişli Fiiller
Fiilin belirttiği hareket, olay ya da kılış nesne üzerinde gerçekleşiyorsa yani bir “nesneyi” etkiliyorsa, bu fiil nesne alabiliyor ve geçişli demektir. Örneğin; “Kuşlar yemlerini yediler” cümlesinde özne olan “kuşlar”ın yaptığı “yeme” eylemi “yem”lerin yani cümlenin nesnesi üzerinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle eylem geçişlidir. Yine “Gazeteyi okuyup bir kenara koydu.” cümlesinde okuma eylemi gazeteye yönelmekte, eylem nesne üzerine gerçekleşmektedir.
Geçişli Fiillerin Özellikleri Nelerdir?
- Nesne alabilen fiillerdir. (Cümlede nesne varsa veya nesne sonradan eklenebiliyorsa cümlenin yüklemi geçişli bir fiildir demektir.)
- Cümlede nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap verebilen fiillerdir.
- Geçişli fiiller, başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı bir ifade oluştururlar. (Çünkü onu kelimesi cümlede nesne görevinde bulunur)
Geçişli Fiillere Örnek Sözcükler:
ONU / sil(mek), yıka(mak), al(mak), engelle(mek), çıkar(mak), bul(mak), şişir(mek), selamla(mak), salla(mak), öp(mek), söyle(mek), bekle(mek), çek(mek), çiz (mek), sev(mek), dolaş(mak), oku(mak), karşıla(mak), terk et(mek), hisset(mek), yaşa(mak), anla(mak) vb.
Geçişli Fiillere Örnek Cümleler:
Bozulan televizyonu hemen tamir etti.
– Neyi tamir etti = bozulan televizyonu = Nesne = Geçişli fiil
Marketten meyve ve sebze aldım.
– Ne aldım = meyve ve sebze = Nesne = Geçişli fii
Soğanı elleriyle kırıp yerdi.
– Neyi yerdi = Soğanı = Nesne = Geçişli fiil
UYARI:
Bir fiilin geçişli olması için cümlede nesnenin bulunması şart değildir! Yüklemi geçişli fiil olduğu halde bazı cümlelerde nesne yer almayabilir. (Bu duruma bir nevi “gizli nesne” denilebilir.)
NASIL ANLAŞILIR?
Cümlenin yüklemi olan fiilin başına “onu” kelimesini getirerek fiilin aslında geçişli olduğunun sağlamasını yapabilir ya da cümleye uygun bir nesne getirebilirsiniz.
ÖRNEĞİN:
– Havalimanında yaklaşık yarım saat bekledim.
bekledim ➜ Yüklem
Kim bekledi? ➜ ben ➜ Gizli özne
Nerede bekledim ➜ Havalimanında ➜ Dolaylı tümleç
Ne kadar bekledim ➜ yaklaşık yarım saat ➜ Zarf tümleci
Yukarıdaki cümlede nesne bulunmadığı halde; yüklem “onu bekledim” şeklinde kullanılabildiği için ya da “kardeşimi bekledim” şeklinde dışarıdan bir nesne getirilebildiği için geçişli bir fiildir.
BİRKAÇ ÖRNEK DAHA:
Hiç sıkılmadan, büyük bir keyifle dinlerdik. (Onu/ dinlerdik = geçişli fiil)
Kimse girmesin diye sonuna kadar kilitledi. (Onu/ kilitledi = geçişli fiil)
2. Geçişsiz Fiiller
Eylem bir nesne olmadan gerçekleşiyorsa, cümlede nesnenin var olması mümkün değilse bu fiil nesne alamıyor dolayısıyla geçişsiz bir fiildir demektir. Örneğin “Sabah yürüyüşe çıktık.” cümlesinde öznenin yaptığı yürüme eylemi herhangi bir nesne üzerine gerçekleşmemekte, öznenin kendi üzerinde kalmaktadır. Eylemden etkilenen bir nesne olmadığından eylem geçişsizdir. Yine “Çocuklar konuşuyorlar. “cümlesinde de konuşma eylemi özneler üzerinde kaldığından yani eylem nesne almadığından geçişsizdir.
Geçişsiz Fiilin Özellikleri Nelerdir?
- Nesne alamayan fiillerdir. Cümleye dışarıdan herhangi bir nesnenin getirilemediği fiillerdir.
- Yükleme sorulan ve nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap veremeyen fiillerdir.
- Geçişsiz fiiller, başına “onu” kelimesi getirildiğinde anlamsal bir bozukluk ile karşılaşacağınız fiillerdir.
Geçişli Fiillere Örnek Sözcükler:
ONU / uyu(mak), sızlan(mak), uzan(mak), ağla(mak), çök(mek), sevin(mek), yıkan(mak), kork(mak), ak(mak), değiş(mek), gül(mek), keyiflen(mek), birik(mek), taşın(mak), sus(mak), küs(mek) vb.
Geçişsiz Fiillere Örnek Cümleler:
Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı.
neyi içine kapandı ?
kimi içine kapandı ? = cevap yok çünkü nesnesi yok = yüklem geçişsiz fiildir
ne içine kapandı ?
Beni görünce hemen boynuma sarıldı.
neyi sarıldı?
kimi sarıldı? = nesne yok = geçişsiz fiil
ne sarıldı?
Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı.
neyi uzandı ?
kimi uzandı ? = cevap yok çünkü nesnesi yok = geçişsiz fiil
ne uzandı ?
UYARI:
Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir. Aklınıza gelen bazı örneklerin geçişli mi geçişsiz mi olduğunu net çıkaramadığınızda bu uyarıyı hatırlamanızda fayda var. Siz de tereddüte düştüğünüz fiili hem geçişli hem geçişsiz olacak şekilde cümle içinde kullanmaya çalışabilirsiniz.
Yolda köpek sürüsü ile karşılaştığımdan eve kadar koştum. (Geçişsiz)
Beden eğitimi öğretmenliği için dört yüz metreyi iki dakikada koştum. (Geçişli)
Odanın içinde sabahtan beri dolaşıyordu. (Geçişsiz) (Neyi dolaşıyordu = ? )
Bu tarihi sarayı keyifle dolaşıyordu. (Geçişli) (Neyi dolaşıyordu = Bu tarihi sarayı)
3. Oldurgan Çatılı Fiiller
Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alarak geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir. Bu ekler sözcüğe eklenirken ses olaylarına göre “-r, -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r, / -t, -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t / -dır, -dir, -dur, -dür, tır, tir, tur, tür” şekillerini de alabilirler.
Oldurgan Fiil Nasıl Bulunur?
Öncelikle fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişsiz ise ve bu kök oldurgan yapan “-r, -t, -tır” eklerinden biriyle geçişli hale getirilmişse bu fiilin nesnesine göre oldurgan bir fiil olduğu anlaşılır. Oldurgan fiillerde eylem bizzat özne tarafından gerçekleştirir.
Oldurgan Fiil Örnekleri:
| Geçişsiz fiil | Oldurgan Eylem |
|---|---|
| Onu/ uyu-t-mak | |
| Onu/ kaç-ır-mak | |
| Onu/ düş-ür-mek | |
| Onu/ gül-dür-mek | |
| Onu/ ağla-t-mak |
Oldurgan Fiillere Örnek Cümleler:
Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu.
Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi.
Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.
4. Ettirgen Çatılı Fiiller
Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere “ettirgen çatılı eylemler” denir.
Ettirgen Fiil Nasıl Bulunur?
Fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişli ise ve bu kökün ettirgenlik yapan “-r, -t, -tır” ekleri sayesinde geçişlilik derecesi arttırılmışsa bu fiilin nesnesine göre ettirgen bir fiil olduğu anlaşılır.
Ettirgen Fiil Örnekleri:
| Geçişli Fiil | Ettirgen Fiil | Ettirgen Fiil |
| Onu / temizle-mek | Onu / temizle-t-mek | Onu / temizle-t–tir-mek |
| Onu / sil-mek | Onu / sil-dir-mek | Onu / sil-dir–t-mek |
| Onu / bul-mak | Onu / bul-dur-mak | Onu / bul-dur–t-mak |
| Onu / kes-mek | Onu / kes-tir-mek | Onu / kes-tir–t-mek |
Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı koyarak üçüncü kişiye yaptırır.
- Doğan paketleri al-dır–dı.
(Almak eylemi Doğan tarafından ikinci bir kişiye yaptırılmıştır.) - Doğan paketleri al-dır–t-tı.
(Almak eylemi aracı olan ikinci kişi tarafından üçüncü bir kişiye yaptırılmıştır.) - Annesi çocuğa ilacı zorla iç-ir-di. (İçirme işini özne (annesi) yapmıştır. Nadir de olsa işin özne tarafından yapıldığı ettirgen fiiller vardır.)
Ettirgen Fiillere Örnek Cümleler:
- Sedef’i Ankara’da büyük dayısı okuttu.
- Bal mumundan heykelini yaptırmış.
- Olayların aslını çevresindekilere sordurttu.
- Yeni şirketin tanıtımı için broşür bastırdı.
- Misafirlerin tümünü havaalanından aldırdı.
Ettirgen ile Oldurgan Arasındaki Fark Nedir?
1-İkisi de “-r, -t, -tır” eklerini alırlar.
2-Bu ekler ettirgen fiilde geçişli bir köke, oldurgan fiilde ise geçişsiz köke gelir.
3-Ettirgen fiillerde işi yapan bir aracı bulunurken, oldurgan fiilde böyle bir aracı bulunmaz, özne doğrudan fiili kendi gerçekleştirir.
B) Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
Fiilde çatı konusu ile ilgili yukarıda anlatılanların hepsinde bizi cümlenin “nesnesi” ilgilendirirken, artık cümledeki “gerçek özne, gizli özne, sözde özne” gibi özne çeşitleri ilgilendireceğinden öznenin yüklem ile olan ilişkisi inceleyeceğiz.
Öznenin; eylemi kendi yapıp yapmaması, başkasının yaptığı işten etkilenmesi, kendi yaptığı işten yine kendi etkilenmesi ve eylemi başkalarıyla ortak yapması bakımından ayrılan “etken“, “edilgen“, “dönüşlü” ve “işteş” başlıklarını aşağıda örneklerle açıklamaya çalıştık.
1. Etken Çatılı Fiiller
Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir. Etken çatılı fiillere, gerçek öznenin aktif olduğu fiiller de diyebiliriz. Peki gerçek özne nedir?
GERÇEK ÖZNE:
“Yüklemin anlattığı işi üstüne almış, yargının oluşmasını sağlamış, yüklemin bildirdiği işi bizzat kendisi yapan öznelerdir. Gerçek özneler cümlenin içinde açık şekilde bulunup bulunmamasına göre gizli özne ve açık özne şeklinde iki şekilde bulunabilir.”
ÖRNEĞİN:
“Çocuklar kitaplarını unuttular.” cümlesindeki unuttular eylemi etkendir. Çünkü eylemi yapan özne bellidir (çocuklar) ve aktiftir yani işi bizzat çocuklar yapmaktadır.
Etken Çatılı Cümle Örnekleri:
- Babam bahçenin kapısını onardı.
Yüklem = onardı kim onardı? = Babam = Gerçek özne / Etken - Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şirden uzaklaşırlar.
Yüklem = uzaklaşırlar kim uzaklaşır? = Şairler = Gerçek Özne / Etken - Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk.
Yüklem = koştuk kim koştu? = biz = gizli (gerçek) özne / Etken - Sahneye çıkınca önce salondakileri başımla selamladım.
Yüklem = selamladım kim selamladı? = Ben = gizli (gerçek) özne / Etken
UYARI-1: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur. Biz gizli öznenin varlığını yüklemdeki şahıs ekinden anlarız. Yukarıdaki son iki cümle de bu duruma örnektir.
UYARI-2 : Bu fiiller birazdan anlatacağımız “-l, -n” çatı ekleri almazlar. Doğrudan doğruya kendi anlamlarıyla kullanılırlar.
2. Edilgen Çatılı Fiiller
Etken çatılı fiillere “-l, veya –n” çatı eklerinden uygun olanı getirdiğimizde, fiil “kim tarafından yapıldığı belli olmayan” bir anlam kazanır. Çatı eki almış olan, bu yüzden de eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere “edilgen çatılı fiiller” diyoruz.
Örneğin;
- Burak soruları çözdü.
(Çözme işini yapan belli mi? ➜ Burak = Etken çatılı) - Sorular çözüldü.
(Çözme işini kim yaptı belli mi? Değil ➜ Edilgen çatılı = (“l” çatı eki)
Edilgen Çatılı Cümle Örnekleri:
- İtfaiye yangını kısa sürede söndürdü. (Özne ➜ İtfaiye = Etken)
Yangın kısa sürede söndürüldü. (Sözde özne ➜ Yangın = Edilgen ✓) - Editör kitaptaki yanlışları düzeltti. (Özne ➜ Editör = Etken)
Kitaptaki yanlışlar düzeltildi. (Sözde özne ➜ Kitaptaki yanlışlar = Edilgen ✓) - Usta, duvarları tamir etti. (Özne ➜ Usta = Etken)
Duvarlar tamir edildi. (Sözde özne ➜ Duvarlar = Edilgen ✓) - Belediye ağaçları budadı, yolları asfaltladı. (Özne ➜ Belediye = Etken)
Ağaçlar budandı, yollar asfaltlandı. (Sözde özne ➜ Ağaçlar = Edilgen ✓)
ÖNEMLİ: Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir. Aslında normalde nesne görevindeki öğe, gerçek özne belli olmadığından özne görevini üzerine almakta ve sözde özne olmaktadır.
Örneğin “Ağlar çekildi.” cümlesinde çekme işini yapanlar (yani gerçek özne) belli değildir. Ağlar sadece çekme işinden etkilenen durumundadır. Bu nedenle sözde öznedir. “Çocuklar evde unutuldu.” Cümlesinde de çocuklar etken (aktif) değil edilgendir. Çünkü unutma eylemini yapanlar başkalarıdır ve belli değildir. Edilgen fiillere “kim tarafından” sorusunu sorarsanız cümlede hiçbir öge size cevap vermeyecektir.
UYARI: Edilgen eylemlerin gerçek özneleri kimi zaman örtülü özne şeklinde cümlede yer alabilir. Örtülü öznelerin olduğu cümlelerde yüklemde “-l, ve -n” edilgenlik eki yer alır. Peki örtülü özne neydi hatırlayalım:
“Örtülü Özne= Edilgen çatılı fillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde, hem işi yapan hem de işten etkilenen varlık birlikte yer almasına rağmen, işi yapan varlık “-ce” eki veya “tarafından” gibi yardımcı bir sözcükle birlikte kullanıldığından açık özne özelliği göstermez. Böyle bir durumda işi yapan varlık örtülü özne olarak kabul edilir.”
- Bu binayı Hasan usta yaptı. (Etken) = Özne: Hasan Usta
Bu bina Hasan usta tarafından yapıldı. (Edilgen) = Örtülü özne: Hasan Usta tarafından - Onun başkan olmasına sınıf karar verdi. (Etken) = Özne: sınıf
Onun başkan olmasına sınıfça karar verildi. (Edilgen) = Örtülü özne: sınıfça
3. Dönüşlü Çatılı Fiiller
Dönüşlü fiiller de, edilgen fiiller gibi, eylem kök ya da gövdelerinde “-l, –n” çatı ekleri getirilerek yapılan eylemlerdir. Peki dönüşlü fiillerin edilgen fiillerden farkı nedir? Dönüşlü fiillerde eylemin kim tarafından yapıldığı bilinmekte (gerçek özne) ve bu yapılan işten etkilenen yine özne olmaktadır. Yani işi yapan da işten etkilenen de öznenin kendisidir.
Örneğin;
- Fadime odayı süsledi. (Süsleme işini kim yaptı = Fadime = bu işten kim etkilendi = oda = Etken)
- Oda süslendi. (Oda kim tarafından süslendi = bilinmiyor = “n” çatı ekini almış = Edilgen)
- Fadime süslendi. (Süslenme işini kim yaptı = Fadime = bu işten kim etkilendi = Fadime = “n” çatı ekini almış = Dönüşlü)
Dönüşlü Çatılı Cümle Örnekleri:
- Çocuk babasının kollarına atıldı. (Gerçek özne + “l” çatı eki = Dönüşlü)
- Genç kız camın önünden çekildi. (Gerçek özne + “l” çatı eki = Dönüşlü)
- Kırılan gözlüğüm tamir edilince çok sevindim. (Ben/Gerçek özne + “m” çatı eki)
- Büşra, düğünde en sevdiği pembe elbisesini giyindi.
- Annem pazara gitmek üzere yanımızdan ayrıldı.
- Fazla kola içinde yemekten önce tıkandı.
- İki yıllık eşinden tek celsede boşandı.
- Spora gittiği günden beri hep dengeli beslendi.
- Oktay yangını görünce itfaiyeye haber vermek için telefona sarıldı.
- Dayım her fırsatta çocuklarının başarısıyla övünürdü.
- Gideceğimi haber vermediğim için bana kırılmış.
- Kardeşim tişörtüne sıcak su dökülünce hemen soyundu.
- Murat, eve gider gitmez yıkandı.
DİKKAT: Cansız öznelerin eylemleri dönüşlü olamaz. Örneğin “Salon akşam için hazırlandı.” cümlesindeki fiil çatısı öznesine göre dönüşlü değil edilgendir. Çünkü salon kendi kendine hazırlanamayacağı için hazırlayanlar başkalarıdır. Ancak “Merve akşamki toplantı için hazırlandı.” cümlesindeki hazırlandı eylemi dönüşlüdür. Çünkü Merve kendi kendini toplantıya hazırlamaktadır.
DİKKAT: Edilgen ve dönüşlü fiillerin her ikisi de “l” ve “n” çatı eki aldıklarından birbiriyle karıştırılabilmektedir. Edilgen fiillerde “başkası tarafından”, dönüşlü fiillerde ise “kendi kendine” yapma anlamı vardır.
Sokaktaki bütün çöpler temizlendi. (başkası tarafından = edilgen)
Köpeği, üzerine bulaşan çamurdan silkinerek temizlendi. (kendi kendine = dönüşlü)
UYARI: Doğa olaylarında “kendi kendine yapma anlamı değil” “kendi kendine olma” anlamı vardır.
Hava birdenbire değişti.
Su duruldu, yağmur dindi. vb
4. İşteş Çatılı Fiiller
İşteş fiiller, eylem kök ya da gövdelerine “ş” çatı ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ek, sesli harf ile biten fiil tabanlarına “-ş” şekliyle; sessiz harf ile bitenlere ise, ünlü uyumu doğrultusunda “-ış, -iş, -uş, -üş” biçimiyle eklenir. Fiilin belirttiği iş bu ek sayesinde; birden fazla kişi tarafından ya “karşılıklı olarak” ya da “birlikte/beraberce” yapılma anlamı kazanır. İşteş fiil olması için fiil bu iki unsurdan birini mutlaka anlamca taşımalıdır.
d.1) Bir işi karşılıklı yapma anlamı: Bir işin karşılıklı yapılabilmesi için için en az iki kişiye ihtiyaç vardır, bunu işteşlik eki sağlamaktadır. Burada eylemi yapanlar aynı işi yaparken kendilerini hedef alırlar. Örneğin;
- Orhan Yalçın’ı tanıdı + Yalçın Orhan’ı tanıdı = Orhan ile Yalçın tanıştılar.
- O bana baktı + ben ona baktım = Biz bakıştık.
Karşılıklı Yapılan İşteş Fiil örnekleri: dövüş(mek), vuruş(mak), kucaklaş(mak), selamlaş(mak), itiş(mek), tartış(mak), haberleş(mek), atış(mak), öpüş(mek), araş(mak), görüş(mek), seviş(mek), buluş(mak), yazış(mak), anlaş(mak), çekiş(mek), bağrış(mak), çatış(mak), karşılaş(mak), ödeş(mek), vb.
d.2) Bir işi birlikte yapma anlamı: Eylem yine birden çok kişi tarafından aynı yerde ve aynı anda yapılmaktadır. Bu kez özneler ortak bir hedef üzerine birlikte hareket ederler.
- Maviş öttü. + boncuk öttü. + fıstık öttü. = Kuşlar ötüştüler.
- Yalçın güldü. + Oğuz güldü. + Orhan güldü. = Orhan, Yalçın ve Oğuz gülüştüler.
Birlikte Yapılan İşteş Fiil Örnekleri: uçuş(mak), ağlaş(mak), kaçış(mak), ötüş(mek), bekleş(mek), gülüş(mek), koşuş(mak), doluş(mak), meleş(mek), kapış(mak), vb.
DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan “ş” işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul edilirler.
- Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar.
- Diğer örnekler: savaş(mak), güreş(mek), kavuş(mak), çiftleş(mek), dertleş(mek), sözleş(mek), yüzleş(mek) vb.
ÖNEMLİ UYARI: Cümlede belirtilen işi, çoğul eki almış ya da topluluk belirten bir kelime sayesinde birden fazla kişi yapıyor gibi görünse de “ş” eki aldığı halde işteş kabul edilmeyen fiiller vardır. Burada söz konusu fiilin belirttiği işi tek kişinin yapabiliyor olmasına dikkat edilmelidir.
Örnekler:
- Uzun bir yürüyüşün sonunda Emirgan Korusu’na ulaştık.
- Tüm sınıf bu sınavı geçebilmek için gece gündüz çalıştı.
- Kuşlarım eve bir türlü alışamadı.
Fiilde Çatı Soru Kalıpları Hakkında;
— Fiilde çatı ile ilgili olarak aşağıdaki soru kalıpları ile karşılaşacaksınız;
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem “geçişsiz” bir eylemdir?
(Aynı soru kalıbında “geçişsiz” yerine geçişli, ettirgen, oldurgan, etken, edilgen, dönüşlü veya işteş sorulur.) - Yukarıdaki parçada numaralanmış sözcüklerden hangisi “edilgenlik eki” almamıştır?
- Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır?
- Aşağıdakilerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır?
- Aşağıdaki dizelerden hangisinin yüklemi geçişli bir eylem olduğu halde cümlede nesne kullanılmamıştır?
- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin gizli bir nesnesi vardır?
- Aşağıdakilerden hangisinde eylemi başkasına yaptırma anlamı vardır?
- Hangisinin yükleminde çatı özelliği aranmaz?
- Aşağıdaki dizelerin hangisinde geçişsiz eylem, bir ekle geçişli hale getirilmiştir?
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir fiilin geçişlilik derecesi artırılmıştır?
- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi birden çok çatı eki almıştır?
- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-ş” eki, cümleye bir işi karşılıklı, ya da birlikte yapma anlamı katmamıştır?
— Nesne yüklem ilişkisinde “-r, -t, -tır” eklerine, özne yüklem ilişkisinde ise “-l, -n” çatı eklerine dikkat etmelisiniz.
Fiilde çatı konusu ile ilgili sormak istediklerinizi veya eklemek istediklerinizi bizimle paylaşmanızı dileriz.
Bütün çatı ekleri fiilden fiil yapım eki midir yoksa isimden fiil yapım eki de olabilir mi?
Bütün çatı ekleri, yalnızca fiilden fiil yapım eki olarak işlev görür. İsimlere eklenerek fiil türeten herhangi bir ek çatı eki olarak değerlendirilmez. Çünkü çatı, bir fiilin özne ve nesne ile olan ilişkisini belirleyen bir özelliktir ve yalnızca fiillere özgüdür.
Çok karmaşık bir konu olmasına rağmen gayet iyi anlatmışsınız harbi. Teşekkürler…
Çok güzel bilgiler, çok teşekkürler. İngilizce çalışırken faydası oluyor. Türkçe’yi net bilmeden İngilizce’yi tam kavramak zor.
Çok güzel ve ayrıntılı bir şekilde anlatılmış.
Süper anlatmışsınız, elinize kolunuza sağlık, Allah razı olsun.
Teşekkür ederim çok güzel olmuş ben 8. Sinif öğrencisiyim 2016 2017 yılı teogda filde çatıdan sadece geçişli ve geçişsiz etken ve edilgen var ama kaynaklarda ettiren ve oldurgani da soruyolardi şimdi onları da yapabilirim ne mutlu 🙂
Gerçekten bana yardımcı oldu teşekkürler.
çok güzel yazı olmuş projeme bu yazı yeter de artar ama daha uzun yazsalar dahi iyi olurdu. emeği geçen herkese teşekkür ederim projem 100 geldi.
Çok güzel olmuş. Emeği geçen herkese teşekkür ederim
Edilgen fiilde fiilin başına “birileri tarafından” sözcük grubunu koyarsak anlamlı olur.
Bi sorum olacaktı. “Dalga” kelimesi isimden isim midir yoksa fiilden isim midir aklıma ilk olarak isimden isim geldi fakat sorunun üstünde biraz durunca fiilden isim olabileceğini fark ettim. Sorunun cevabında isimden isim olduğunu gördüm nedenini anlayamadim yardımci olursanız sevinitm teşekkürler 🙂
Merhaba,
Paylaşımlarınız için teşekkür ederim. “Vapur, sahilden ayrıldı.” dediğimizde bu cümle öznesine göre edilgen mi dönüşümlü müdür? İyi çalışmalar
Edilgenlikte
-işin kim tarafından yapıldığının belli olmaması,
-işi yapıyormuş gibi bir görüntü çizen nesnenin (sözde öznenin) var olması,
-eylemin -l, -n çatı eklerinden birini almış olması şartlarını ararız.
Cümlede vapur, ayrılma işini kendi yapmadığından, sahilden ayırma işi bir kaptan tarafından yapıldığından ve bu ayrılma işinden etkilenen işi yapan kaptan olmadığından dönüşlü değil “edilgen” çatılıdır diyebilir.
“Martılar sahilden ayrıldı”, şeklinde bir cümle kullanmış olsaydık buradaki ayrılma eylemi dönüşlü olacaktı. Eylemi yapan ve eylemden etkilenen, işi yapanın bizzat kendisi olduğundan dönüşlüdür diyebilecektik.
Allah razı olsun sizden “örnekleriniz müthiş”
Çok sağolun hiç anlamıyordum, sizin sayenizde çok güzel bir şekilde anladım
Ben ve iş arkadaşım bu siteyi çok beğendik.Size sponsorluk teklifi yapıyoruz.Eğer sponsorluğumuzu kabul ederseniz bize cevap verin.
Önerileriniz ve teklifleriniz için site yönetimi ile iletişim adresi “iletişim@turkdilbilgisi.com”dur.
Edilgen fiilleri anlatırken “kim tarafından yapıldığı belli olmayan” ifadesini kullanmışsınız. Size bir soru sormak istiyorum. “Camları kim kırdı?” cümlesi bu bakımdan edilgen midir? Edilgen olması için illa ek mi alması gerekir? Bu cümlede de yapan belli değildir?
Eylemi yapan şahsı buldurmaya yönelik soru cümlelerinde, bu kişiyi buldurmaya yarayan “kim, kime, kimden, hangisi, hangisine” gibi soru sözcükleri eylemin “kim tarafından yapıldığı belli olmayan” izlenimi yaratsa da, bu durumun fiil çatısı ile bir ilgisi yoktur. Edilgenlik için en temel kural fiilin “-l” veya “n” çatı ekini alması ve bu ek yüzünden öznenin yani eylemi yapanın artık belli olmamasıdır. Örneğin:
“Kitapları kim aldı?” = Soru cümlesidir. Fiil çatısı olarak incelerseniz yükleme bakar ve onun yukarıdaki konu anlatımına göre ancak etken çatılı olduğunu söyleyebilirsiniz. Burada kafanızı karıştıran cümlede kitapları alan kişinin bilinmemesi ve bunun soru yoluyla aranmaya çalışılmasıdır.
Kitapları aldı. = Cümlesi de etken çatılıdır. İşi yapan bellidir. (Kitapları alan O/Gizli öznesidir)
Kitaplar alındı. = Cümlesi ise edilgendir. çünkü “almak” eylemi “n” çatı ekini almış ve bu eki almasından dolayı işi yapan kişiyi ifade edemeyecek duruma gelmiştir.
Anlamadığınız nokta varsa hala sorunuzu bekliyoruz. İyi çalışmalar.
admin eline saglik gercekten cok sade ve anlasilir olmus.
Sadece yuklemi kapandi olarak almissiniz icine kapandi olacak
Uyarınız için teşekkürler. Yazım hatası düzeltildi.
Uyarının Sebebi:
Tamlamalar, yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller, deyimler vb kelime gurupları parçalanmadan aynı öğe içinde inceleneceği için ve “içine kapanmak” bir deyim olduğu için, bu iki kelime birlikte yüklem olarak ele alınır.
Başarılar dileriz.
Fiilde çatı konusu çok karmaşık bir konu olmasına rağmen güzel ve anlaşılır anlatmışsınız. Teşekkur ederim.