BAŞLAMADAN ÖNCE
Sözcük Nedir? Sözcükte Çok Anlamlılık: Sözcük dilin anlamlı en küçük birimidir. Toplumsal yaşamda meydana gelen değişmeler, sözcüklerin anlamlarında da değişime yol açar. Yeni kavramlar ya yeni sözcüklerle ifade edilir ya da var olan sözcüklere yeni anlamlar yüklenir. Böylece sözcükler tek anlamlı olma özelliğini kaybeder ve birden fazla anlamı karşılayan çok anlamlı hale gelir.
Örneğin “bakmak” sözcüğünü ele alalım.
- Odadaki resme uzun uzun baktı. (Gözle izlemek)
- Kardeşime yaşlı bir dadı bakıyor. (İhtiyaçlarını karşılamak)
- Buradaki evlerin balkonları hep denize bakar. (Denize yönelmek, deniz tarafında)
- Sen babamın böyle konuştuğuna bakma. (Aldırma)
- Gitarını yeni almış ama ona çok iyi bakmıyor. (İlgilenmiyor)
- Baktı ki bu iş böyle olmayacak, hemen yola koyuldu. (Anladı ki)
Örneklerde gördüğümüz gibi, bakmak fiili “gözle görmek” anlamında kullanılabildiği gibi; “ilgilenmek“, “aldırmak“, “anlamak” ve “yönelmek” gibi farklı anlamlara da sahiptir. Böylece tek anlamlı bir sözcük olma özelliğini yitirerek, birden fazla anlamı karşılayan çok anlamlı bir sözcüğe dönüşmüştür.
Gerçek Anlam (Temel Anlam)
Bir kelimenin akla ilk gelen anlamına denir. Herkes tarafından bilinen ve en yaygın olarak kullanılan anlamı, sözcüğün gerçek anlamıdır. Dikkat edilirse sözlüklerde çoğu sözcüğün birden fazla anlamı bulunmaktadır. İşte gerçek anlam bir kelimenin sözlükteki ilk anlamıdır diyebiliriz.
Örneğin;
“Burun” dendiğinde akla gelen ilk anlam nefes alma organıdır.
“Göz” :
Hastaneye gitmezse gözleri daha da bozulacak.
(Görme organı)
“Soğuk” :
Soğuk suda yüzdüğü için hastalandı.
(Isının üşütecek kadar az veya düşük olması)
“Kırmak” :
Hediye ettiği bardağı kendi kırdı.
(Sert şeyleri vurarak veya ezerek parçalamak)
Gerçek Anlam Örnekleri :
- Bu çantalar çok ağır.
- Kitabın yaprakları çok ince.
- Elindeki bıçak çok keskin.
- Evin önündeki duvar yıkıldı.
- Bardaklardan biri kırıldı.
- Bugün hava çok sıcak.
- Bu yemek çok acıymış.
- Babası geçen hafta beyin ameliyatı oldu.
- Ormanlarımız yazın daha çok yanıyor.
- Havalar ısınınca her taraf şenlendi.
- Yasin çürük dişini çektirecek.
- Çocuğun kafasına küçük bir taş attım.
- Güneşe çıkıp elbisesini kuruttu.
- Boş bardağa taze süt koyarak içti.
- Köyün meydanında çocuklar çelik çomak oynuyor.
Mecaz Anlam
Bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamına “mecaz anlam” denir. Mecaz anlamlı sözcük genellikle benzetme sonucu başka bir sözcüğün yerini tutar. Yani mecaz anlamlı sözcük cümleden çıkarıldığında, o sözcüğün karşıladığı asıl anlam ne ise o sözcük yazılabilir.
Mecaz Anlam Örnekleri:
- Bu sözler ona ağır geldi. (Kırıcı, insanın gücüne giden)
- Bu ince davranışınız herkesi etkiledi. (Zarif, nazik)
- Bu çocuk keskin bir zekâya sahip. (Kıvrak)
- Bu haberi duyunca adam adeta yıkıldı. (Mahvolmak)
- Senin sözlerine kırıldı. (Gücenmek, Darılmak)
- Bizi çok sıcak karşıladılar. (Sevgi dolu)
- Acı günler geride kaldı. (Zor, kötü)
- Ülkemiz beyin göçlerinden etkileniyor. (Düşüncesi yüksek düzeyde olan kimse)
- Bu işi bitiremezsen yandık. (Zarara uğramak)
- Yeni başladığı işe birkaç günde ısındı. (Alışmak)
- Rakip beklediğimizden dişli çıktı. (Zorlu çıkmak)
- Öykülerinde küçük insanları anlatıyor. (Sıradan)
- Öyle kuru vaatlerle bizi aldatmasın (Yerine getirilemeyecek olan)
- Bu boş sözleri dinlemekten bıkmıştı. (Anlamsız)
- Talih bizimle oynuyor. (Aldatıyor)
Yan Anlam
Bir sözcüğün gerçek anlamı ile ilgisinin tamamen kaybolmayıp, zamanla gerçek anlamına bağlantılı bir şekilde ortaya çıkan farklı anlamlarına o sözcüğün “yan anlamı“dır diyebiliriz. Sözcük, temel anlamından farklıdır; ancak temel anlamından tamamen kopmamıştır. Sözcüklerin yan anlam kazanmasında “bir şeye benzerlik ve yakıştırma” unsurları etkilidir. Örneğin “ayak” kelimesi aşağıda hem gerçek hem yan anlamıyla cümlede kullanılmıştır. Gerçek anlamıyla organ ismiyken, görevlerinin benzerliğinden dolayı köprüyü taşıyan kısımları için de ayak kelimesi kullanılmış ve bu kelimeye “yan anlam” kazandırılmıştır.
Gerçek Anlam Yan Anlam
Yürümekten ayaklarım şişti. Köprünün ayağına bomba koymuşlar.
Gerçek Anlam Yan Anlam
Kuşların kanat yapıları bir tasarım harikasıdır. Uçağın kanadı havada parçalanmış.
Ödevime çok yardımcı oldu.
Ya bu site gerçekten faydalı bir site tebrik ediyorum gerçekten.
1 tane daha yan anlam söyler misiniz?
Kapının kolu = kol kelimesi
Çok iyi bir site herkese tavsiye ederim yarın sınavım var ve bu konudan da çıkacak sayenizde bu konuyu kavradım. Çok sağolun
🙂 çok güzel proje ödevimi bundan yapıyorum ( karadenizliyek )
bugün sınava gireceğim sayenizde bu konuyu daha iyi öğrenmiş oldum 🙂
🙂 umarız güzel geçmiştir sınavınız.
Sorularda yan anlamı gerçek anlama dahil ediyoruz değil mi? Bunu da bir aydınlatsak…
Soru şıklarındaki yan anlamlı sözcükleri gerçek anlama dahil edemeyiz; ancak bazı temel anlamlı sözcüğü buldurmaya yönelik sorulara baktığımızda, şıklardaki tüm mecaz anlamlı sözcükleri eledikten sonra geriye yan anlamlı sözcük olan şık kalıyorsa bunu mecbur gerçek anlam olarak kabul etmek durumundayız. Bizce bu durum biraz soru kalitesizliğini göstermektedir.