İsim Tamlaması Nedir?
İsimler, isim soylu sözcükler ve fiil türündeki bütün kelimeler; nesneleri ve hareketleri tek tek karşılayan, onların tek tek adları olan kelimelerdir. O nesneleri ve hareketleri bazı çeşitli yönleri ile daha detaylı şekilde ifade etmek için tek kelimeden daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyarız. Yani tek bir kelimenin karşılayamadığı, tek kelime olarak karşılıklarının, adlarının bulunmadığı; daha geniş dil birlikleri ile ifade etmek zorunda olduğumuz durumlar vardır. İşte bu durumda birbiriyle ilgisi olan, biri diğerini sahiplik (iyelik) yönünden tamamlayan, en az iki isimden oluşan kelime gurubuna başvururuz ki bunlara biz “isim tamlaması” diyoruz.
Örneğin; resimde görülen nesneye sadece “düğme” demek onu tam anlamıyla tarif etmediğimiz anlamına gelir. Çünkü düğme bu nesneyi tarif etmek için çok genel bir sözcük iken; resimdeki “ceketin düğmesi” ifadesi daha net bir şekilde nesneyi tanımlamaktadır.
En az iki tane ismin oluşturduğu isim tamlamalarında birinci isim “tamlayan” ikinci isim ise “tamlanan” olarak görev yapar.
| Tamlayan | Tamlanan |
|---|---|
| Sınıfın | kapısı |
| Cep | telefonu |
| Çelik | tencere |
| Evimin bahçesinin | çicekleri |
İsim tamlamaları çeşitlerine geçmeden önce bilmemiz gereken şey; tamlayan ve tamlanan denilen iki unsurun çeşitli ekler almasıdır. İsimler arasındaki bağlantıyı kurarak tamlama oluşmasını sağlayan bu eklere “tamlama ekleri” denir. Peki bu isim tamlaması ekleri nelerdir? Aşağıda inceleyelim:
| Tamlayan Ekleri (İlgi Hali Eki, Genitif Eki) | Tamlanan Ekleri (İyelik, Sahiplik Eki) |
|---|---|
| -ın, -in, -un, -ün, -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün. | -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü. |
| Ceketin | düğmesi |
| Yolun | sonu |
| Kanape(n)in | rengi |
İsim tamlamaları bu ekleri alıp almama durumlarına göre dörde ayrılmışlardır.
1-Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayanın (1. isim) hem de tamlananın (2. isim) tamlama eklerini almış olduğu isim tamlamasıdır. Bir tamlamanın “belirtili isim tamlaması” olabilmesi için;
- İki tane isimden oluşması,
- Ayrıca her iki ismin de tamlama eklerini almış olması yani birinci ismin tamlayan ekini (ın, in, un, ün), ikinci ismin de tamlanan ekini (ı, i, u, ü) alması gerekir.
Belirtili İsim Tamlaması Örnekleri
| Tamlayan (1. İsim) | Tamlanan (2. İsim) |
|---|---|
| Taşın | üstü |
| evin | yolu |
| yemeğin | tadı |
| havuzun | dibi |
| kaderin | cilvesi |
| hayatımın | anlamı |
| zamanın | değeri |
| müziğin | etkisi |
| otobüsün | tekeri |
Belirtili İsim Tamlamalarında Dikkat Edilecek Durumlar
NOT-1 : Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olabilmektedir. “Ben” ve “biz” kişi zamirlerinde tamlayan eki ve tamlanan eki “-im ve -imiz” şeklinde değişiklik gösterir.
ÖRNEKLER:
Bizim evimiz, Benim kararım, Onun hedefi, Bazılarının cildi, Odanın biri, Ünlülerin birkaçı, Tellerin bazıları, Bunların şeyi
NOT-2 : Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden fazla sözcük girebilmektedir.
ÖRNEKLER:
Kitabın yırtık sayfası
(Tamlananı niteleyen bir sıfat girmiştir.)
Yarimin gül kokan nefesi
(Tamalananı niteleyen bir sıfat gurubu girmiştir.)
NOT-3 : Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Dikkat ederseniz özellikle şiirlerde bu yola sıkça başvurulur.
ÖRNEKLER:
Sevgisi her şeye değerdi annemin.
Bu konudaki tek eksiği hızlı okuyamamaktı Elif‘in.
NOT-4 : Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan cümle içinde kullanılmamış olabilir, ya da tamlanan eki düşmüş olabilir. Biz bunu cümledeki anlamdan çıkartabiliriz.
ÖRNEKLER:
Odası darmadağın olmuştu.
(Ahmet’in odası)
Kimsesi olmadığı için bakım evine alındı.
(Kadının kimsesi)
Bu arsa onların. (onların arsası)
Bu arsa onların arsa. (onların arsası)
2-Belirtisiz İsim Tamlaması
Sadece tamlananın (2. ismin) ek aldığı (-ı, -i, -u, -ü iyelik ekleri), tamlayanın (1. ismin) ek almadığı isim tamlamalarıdır. Tamlanan eki sesli bir harfle biten bir sözcüğe gelirse araya kaynaştırma harfi girer.
Belirtisiz İsim Tamlaması Örnekleri
| Tamlayan (1. İsim) | Tamlanan (2. İsim) |
|---|---|
| Sabah | rüzgar-ı |
| Hazine | avcı-(s)-ı |
| Deniz | su-(y)-u |
| Çanakkale | Boğaz-ı |
| Gül | bahçe-(s)-i |
| Fotoğraf | yarışma-(s)-ı |
| Türkçe | öğretmen- i |
| Nar | ağac-ı |
| Türk | asker-i |
| Parfüm | şişe-(s)-i |
Belirtisiz İsim Tamlamalarında Dikkat Edilecek Durumlar
NOT-1 : Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez. Bu kurala aykırı kullanımlar bulunmaktadır fakat yanlış olarak değerlendirilir.
ÖRNEKLER:
Kırşehir eski milletvekili (Yanlış) ✘
Eski Kırşehir milletvekili (Doğru) ✓
(Bu durum ilgili daha fazla bilgi için Türk Dil Kurumu‘nun açıklamasını inceleyebilirsiniz.)
NOT-2 : Belirtisiz isim tamlaması halinde olan yer ve mekan adları oldukça fazladır.
ÖRNEKLER:
İstanbul Boğazı, Harran Ovası, Tuz Gölü, Bartın Kalesi, Dolmabahçe Sarayı, Kızılay Meydanı, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
NOT-3 : Bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşturulmuşlardır.
ÖRNEKLER:
aşçıbaşı, yüzbaşı, hanımeli, kadınbudu, kuşburnu, keçiboynuzu, kargaburnu
NOT-4 : Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.
3-Takısız İsim Tamlaması
Takısız isim tamlaması, herhangi bir tamlama eki almaksızın birbirini tamamlayan iki kelimenin anlamlı bir kavram oluşturduğu bir tamlama çeşididir. İki sözcüğün birbirini tamamlaması açısından önem taşıyan iki durum mevcuttur. Bu durumlar şunlardır:
a- Tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını belirtir. Yani tamlanan olan sözcükte belirtilen varlığın yapımında kullanılan maddenin ne olduğunu bize tamlayan vermektedir.
ÖRNEKLER: Tahta kaşık, Deri mont, Bakır tel, Demir kapı, Gümüş kemer, Yün çorap, Çelik tencere, Ahşap ev, Taş duvar,
İPUCU: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olup olmadığını anlayabilmek için tamlayandan sonra “(-den, -dan) yapılmış” ifadesini kullanarak sağlama yapabilirsiniz.
Demir (den yapılmış) kapı
Bakır (dan yapılmış) tel
b- Tamlayan, tamlananın neye benzediğini belirtir.
ÖRNEKLER
Demir yumruk , Altın saç, Selvi boy, Badem göz, Kömür göz, Deniz gözlü, İnci diş, Aslan asker, Tilki adam,
Takısız İsim Tamlaması Örnekleri
| Tamlayan | Tamlanan | Neyden Yapıldığı | Neye Benzediği |
|---|---|---|---|
| Cam | şişe | ✓ | - |
| Plastik | sandalye | ✓ | - |
| Pamuk | gömlek | ✓ | - |
| Seramik | kupa | ✓ | - |
| Mermer | heykel | ✓ | - |
| Bakır | sürahi | ✓ | - |
| Metal | kalemlik | ✓ | - |
| Zümrüt | kolye | ✓ | |
| Kalem | kaş | - | ✓ |
| Elmas | kişilik | - | ✓ |
| Sırma | saç | - | ✓ |
| Kiraz | dudak | - | ✓ |
Takısız İsim Tamlamalarında Dikkat Edilecek Durumlar
ÖNEMLİ NOT: Takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile sık sık karıştırılmaktadır. Bunun temel sebebi her ikisinde de “nasıl” sorusunun isme sorulabiliyor olmasıdır. (Niteleme sıfatlarını bulurken “nasıl” sorusu kullanılır.)
ÖRNEĞİN:
“Tilki adam”
Nasıl adam: tilki
Benzeyen: adam
Kendisine benzetilen: tilki
Niçin benzetildiği: kurnaz olması sebebiyle
Sonuç: Takısız isim tamlaması
Yukarıdaki örnekteki gibi takısız isim tamlamalarında benzeyen ile kendisine benzetilen arasında “niçin benzetildiğini” söyleyebileceğiniz gizli bir unsur (benzetme yönü) bulunmaktadır. Yani adam tilkiye “kurnaz” olması bakımından benzetilmiştir.
“Kurnaz adam”
Nasıl adam: kurnaz adam
Sonuç: Sıfat tamlaması
Yukarıdaki sıfat tamlamasında ise adam herhangi bir şeye benzetilmeden adamın niteliği vurgulanmıştır. Takısız isim tamlamalarında olması gereken “benzeyen” ve “kendisine benzetilen” dediğimiz iki unsurdur.
Aşağıdaki örnekleri karşılaştıralım:
Demir yumruk: Neye benzediği
(takısız i. t.)
Sert yumruk: Yumruğun niteliği (sıfat tamlaması)
Aslan asker: Neye benzediği (takısız i. t.)
Cesur asker: Askerin niteliği (sıfat tamlaması)
Kömür göz: Neye benzediği (takısız i. t.)
Siyah göz: Gözün niteliği (sıfat tamlaması)
4- Zincirleme İsim Tamlaması
Zor ve fazlasıyla karışık olduğu zannedilen “zincirleme isim tamlaması”nı rahatlıkla görebilmenin, aslında yukarıda anlatılan tamlamalara hakim olmanıza bağlı olduğunu bilmelisiniz.
Zincirleme isim tamlaması, en az üç ismin birbirini tamlama kuralları çerçevesinde tamamlayarak, bir varlık ya da kavramı karşılar hale gelmesidir” şeklinde tanımlanabilir. Bu bazen belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamasının başka bir isimle birleşmesiyle; bazen de belirtilen tamlamaların yine kendileri gibi başka bir tamlama ile birleşmelerinden meydana gelir.
Zincirleme İsim Tamlaması Örnekleri
Sırasıyla; bir isim tamlaması ve bir isim, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim tamlaması”ndan, tamlananı “isim”den meydana gelmiş olur.
| Tamlayan (Belirtili i. t.) | Tamlanan (İsim) | Zincirleme İ.T. |
|---|---|---|
| Bahçenin kapısı+(n)ın | kol+u | Bahçenin kapısının kolu |
| Ali’nin annesi+(n)in | el+i | Ali’nin annesinin eli |
| Sınıfın duvarı+(n)ın | sıva+(s)ı | Sınıfın duvarının sıvası |
| Tamlayan (Belirtisiz i. t.) | Tamlanan (isim) | Zincirleme İ. T. |
|---|---|---|
| Ses teli+(n)in | kalınlık+ı | Ses telinin kalınlığı |
| Kayısı ağacı+(n)ın | çiçek+i | Kayısı ağacının çiçeği |
| Göz bebeği+(n)in | renk+i | Göz bebeğinin rengi |
| Tamlayan (Takısız i. t.) | Tamlanan (İsim) | Zincirleme İ.T. |
|---|---|---|
| Demir kapı+(n)ın | kol+u | Demir kapının kolu |
| Deri mont+un | koku+(s)u | Deri montun kokusu |
| Mermer saray+ın | görüntü+(s)ü | Mermer sarayın görüntüsü |
Sırasıyla; bir isim ve bir isim tamlaması, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim”den, tamlananı “isim tamlaması”ndan meydana gelir.
| Tamlayan (İsim) | Tamlanan (İsim Tamlaması) | Zincirleme İ.T. |
|---|---|---|
| Gitar+ın | çelik tel+i | Gitarın çelik teli |
| Çocuk+un | ses tonu | Çocuğun ses tonu |
İki tamlama birleşerek zincirleme isim tamlamasını meydana getirebilir. Bu durumda tamlayan “1. tamlama”, tamlanan ise “2. tamlama” olarak kabul edilebilir.
| 1.Tamlama | 2.Tamlama | Zincirleme İ.T. |
|---|---|---|
| Suat'ın annesi+(n)in | gözlük kabı | Suat'ın annesinin gözlük kabı |
| Okulun bahçesi+(n)in | çöp kutusu | Okulun bahçesinin çöp kutusu |
| Eskişehir yolu+(n)un | asfalt işleri | Eskişehir yolunun asfalt işleri |
| Filenin sultanları+(n)ın | smaç sayısı | Filenin sultanlarının smaç sayısı |
Filenin sultanlarının smaç sayısı çok iyiydi zincirleme isim tamlamasını çok iyi anladım teşekkürler.
Tebrik ve teşekkür ederim, az öz temiz gayet anlaşılır bir anlatım olmuş beş dakikada kavradım ellerinize sağlık, sevgiler…
Başarılar dileriz.
Sayfayı hazırlayanı gönülden kutlarım. Almaya’da yaşayan emekli bir Türkçe ve Almanca eğitmeni olarak, Türkçeyi bu denli anlaşılır biçimde içeren bir sayfaya ilk defa rastlıyorum.
Başarılarınızdan dolayı gururlanabilirsiniz.
Selamlar
Sayfamız hakkındaki değerlendirmeniz için teşekkür ederiz! Türkçe ve Almanca eğitmeni olarak içeriğimizin sizi memnun ettiğini duyduğumuza sevindik. Dil öğrenimi sürecinde öğrencilerimize yardımcı olabilmek ve anlaşılır bir içerik sunabilmek bizim için önemli. Geri bildiriminiz bizim için motive edici ve değerli. İyi günler dileriz!
Tamlama açıklamaları son derece faydalı. Ancak, benim yanıt aradığım soru şu: “T.B.M.M Eski Başkanı” tamlaması mı, yoksa “Eski T.B.M.M Başkanı” tamlaması mı doğrudur. Teşekkürler…
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez.
Örneğin;
“yemek eski kaşığı”
“kol bozuk saati”
gibi örneklerde belirtisiz isim tamlamasının arasına sıfat girmiş ancak bu şekilde kullanılmadığı açıkça ortadadır. Doğrusu
“eski yemek kaşığı”
“bozuk kol saati”
şeklindedir.
Dolayısıyla “TBMM Eski Başkanı” ifadesinin kullanımı her ne kadar yaygın olsa da “Eski TBMM Başkanı” dilbilgisi açısından doğru olan kullanımdır.
Teşekkürler ben bir öğretmenim ve gerçekten bir öğrencinin anlayabileceği gibi ben de öğrencilerime bunları getirdim ve gayet iyi anlayan oldu ve gençler argo kullanmadığımız için teşekkürler iyi günler dilerim.
Videoda bile öğrenemediğimi yazılarınızda öğrendim Allah razı olsun sizden çok iyi anlatmışsınız tebrik ederim.
Gerçekten çok faydalı anlaşılır bir site. Çok yardımcı oldunuz, teşekkürler.
Şu takısız isim tamlamasını en iyi anlatan site bu site. Bazıları yufka yürek, aslan asker gibi tamlamalara sıfat tamlaması diyebiliyor. Lütfen onlara itibar etmeyiniz.
Emeklerinize sağlık bir konu ancak bu kadar güzel ve net anlatılabilirdi.
Gerçekten süper bir site sadece bu konuda değil bütün konularda harika anlatıyor. Teşekkür ederim Türk dil performans ödevimi buradan yaptım iyi günler dilerim.
Gerçekten uğraştığınız için teşekkürler çok güzel olmuş mükemmel 🙂
Gerçekten 3 yıldır anlamadığım konuyu çok güzel anlatmışsınız anladım emeğinize sağlık.
Vallahi kardeşim o kadar aradım en iyi açıklamalar sende helal olsun.
Güzel bir site bence. Bu konuları Türkçe dersinde gördük bu siteden bir daha tekrar edince aklıma daha iyi giriyor. Herkese bu siteden çalışmalarını öneririm.
Cidden çok işime yaradı çok teşekkür ederim. Salı günü sınavım vardı gerçekten çok iyi anlatmışsınız tekrar çok teşekkür ederim.
Allah razı olsun bunu yapandan. Çok fazla işime yaradı.
Türk Dil Bilgisi adlı adını bilmediğim abla veya abi keşke öğretmenimiz olsaydınız. Bilgi konusunda emin olun ki Türkiye 1.si olurum.
Valla ben üniversite öğrencisiyim Türk Dili sınavım var yarın çok güzel hazırlamışsınız emeklerinize sağlık 😊😊
Çok çok iyi anladım Allah razı olsun.