Sözcükte yapı konusu, Türkçede kelimelerin nasıl oluştuğunu ve hangi tür eklerle yeni anlamlar kazandığını inceleyen bir dilbilgisi alanıdır. Bu makalede, yapı bakımından sözcüklerin nasıl sınıflandırıldığını, basit sözcüklerin yanı sıra türemiş sözcükler ve birleşik sözcüklerin özelliklerini ve oluşum şekillerini inceleyeceğiz. Ayrıca, sözcük yapısı ile ilgili örneklerle bu konuyu pekiştireceğiz.
1- BASİT SÖZCÜKLER
- Basit sözcükler; hiçbir yapım eki almamış sözcüklerdir. Bütün kök halindeki kelimeler basit kelimelerdir.
Örneğin:
Ağaç, kitap, yol, dil, çiçek, gel-, otur- vb.
- Ayrıca çekim ekleri yeni sözcük türetmediklerinden, basit bir sözcük tüm çekim eklerini alabilir.
Örneğin:
Ağaçlar, kitaptan, yolda, diline, çiçeklerim, geldik, oturuyordu
(Sözcüklerdeki koyu olarak işaretlenmiş ekler çekim ekidir ve bu ekler sözcüğün yapı bakımından basit olmasını engellemez.)
2-TÜREMİŞ SÖZCÜKLER
En az bir tane yapım eki almış kelime türemiş kelime olarak kabul edilir. Yapım ekleri, eklendiği kelimenin yeni anlam kazanmasını da sağlayan eklerdir. Bu nedenle yeni anlam kazanan sözcüğe “türemiş sözcük” denilmektedir. Örneğin;
| Göz- | -lük | Gözlük |
| (İsim kökü) | (Yapım eki) | (Türemiş sözcük) |
| Yor- | -gun | Yorgun |
| (Fiil kökü) | (Yapım eki) | (Türemiş sözcük) |
- Türemiş sözcükler birden fazla yapım eki alabilirler. Örneğin;
| Göz– | -lük | -çü | Gözlükçü |
| (İsim kökü) | (Yapım eki) | (Yapım eki) | (Türemiş sözcük) |
| Yor- | -gun | -luk | Yorgunluk |
| (Fiil kökü) | (Yapım eki) | (Yapım eki) | (Türemiş sözcük) |
- Ayrıca yapım ekleriyle birlikte çekim eklerini de alabilirler. Örneğin;
| Göz– | -lük | –ler | Gözlükler |
| (İsim kökü) | (Yapım eki) | (Çekim eki) | (Türemiş sözcük) |
| Yor | -gun | -um | Yorgunum |
| (Fiil kökü) | (Yapım eki) | (Çekim eki) | (Türemiş sözcük) |
3-BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
Birleşik sözcükler, iki veya daha çok sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturmasıyla meydana gelen sözcüklerdir. Örneğin;
| 1. Kelime | 2. Kelime | Yeni Kelime |
|---|---|---|
| Keçi (hayvan) | boynuz (organ) | Keçiboynuzu (bitki) |
| Kara (renk) | biber (bitki) | Karabiber (baharat) |
| Çek– (fiil) | yat– (fiil) | Çekyat (yatak) |
Birleşik sözcükleri, “birleşik isimler” ve “birleşik fiiller” şeklinde sınıflandıracak olursak;
3.a.BİRLEŞİK İSİMLER
Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu isimlerdir. Aşağıda, birleşik isimlerin oluşum şekilleri örneklerle açıklanmıştır:
- İsim tamlaması şeklinde oluşan birleşik isimler:
| 1. isim (Tamlayan) | 2. isim (Tamlanan) | Birleşik İsim |
| hanım | el-i | hanımeli |
| ateş | böcek-i | ateşböceği |
| ayak | kap-ı | ayakkabı |
| bin | baş-ı | binbaşı |
- Sıfat tamlaması şeklinde oluşan birleşik isimler:
| Sıfat | İsim | Birleşik İsim |
| sivri | sinek | sivrisinek |
| açık | göz | açıkgöz |
| bu | gün | bugün |
- Bir isimle bir fiilin birleşimiyle oluşan birleşik isimler:
| İsim | Fiil | Birleşik İsim (isim+fiil) |
| gece | kondu | gecekondu |
| miras | yedi | mirasyedi |
| sinek | kaydı | sinekkaydı |
- İki fiilin birleşimiyle oluşan birleşik isimler:
| Fiil | Fiil | Birleşik İsim (fiil+fiil) |
| çek | yat | çekyat |
| Kap | kaç | kapkaç |
| ört | bas | örtbas |
| yap | boz | yapboz |
- Yansıma sözcüklerin birleşimiyle oluşanlar:
| Yansıma Sözcük | Yansıma Sözcük | Birleşik İsim |
| gır | gır | gırgır |
| çıt | çıt | çıtçıt |
| şak | şak | şakşak |
| dır | dır | dırdır |
3.b. BİRLEŞİK FİİLLER
Birleşik fiiller; birden fazla sözcüğün birleşerek bir fiili meydana getirdiği kelimelerdir. Birleşik fiilleri oluşumları bakımından 3 şekilde incelemek mümkündür:
- Yardımcı Fiile Oluşturulan Birleşik Fiiller
- Kurallı Birleşik Fiiler
- Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
3.b.1. YARDIMCI FİİLLE OLUŞTURULAN BİRLEŞİK FİİLLER
Bir isim soylu sözcük ile “et-(mek), ol-(mak), kıl-(mak), eyle-(mek), yap-(mak), bulun-(mak), buyur-(mak)” gibi yardımcı fiillerinin birleşimiyle oluşan birleşik fiillerdir.
| İsim Soylu Sözcük | Yardımcı Fiil | Birleşik Fiil |
| His | et(mek) | Hisset(mek) |
| Şikayet | et(mek) | Şikayet et(mek) |
| Kayıp | ol(mak) | Kaybol(mak) |
| karar | kıl(mak) | karar kıl(mak) |
| ret | eyle(mek) | reddeyle(mek) |
ÖRNEK CÜMLELER:
– Bir gün ansızın çıkıp geleceğini hissetmiş gibiydi.
– Kazayı ufak sıyrıklarla atlattığına şükretti.
– Soğuk havada çok ince giyinirsen hasta olursun.
– Tanıştığımıza çok memnun oldum.
– Gönlü zengin olan, yüreği merhamet dolu bir insandı.
– Yönetim, tüm çalışanların toplantıya katılmasını zorunlu kıldı.
– Her sabah güne spor yaparak başlar.
– Bu yılın kapanış maçını yapmış bulunmaktayız.
– Size anlatacaklarım için lütfen bana müsaade buyurun.
EK BİLGİ:
Yardımcı fiil ile oluşturulan birleşik fiillerde, herhangi bir ses düşmesi ya da ses türemesi meydana gelmişse isim ve yardımcı fiil birleşik yazılır. Buna karşın herhangi bir ses düşmesi veya türemesi yoksa sözcükler ayrı yazılır.
ÖRNEKLER:
– Af + et(mek) = Affet(mek) = “f” ünsüzü türediği için bitişik yazılır.
– Hapis + ol(mak) = Hapsolmak = “i” ünlü düşmesi meydana geldiği için bitişik yazılır.
– Seyir + eyle(mek) = Seyreyle(mek) = “i” ünlü düşmesi meydana geldiği için bitişik yazılır.
– Mutlu + ol(mak) = Mutlu olmak = Herhangi bir ses düşmesi veya türemesi meydana gelmediği için ayrı yazılır.
(Birleşik sözcüklerin yazımı, kelimelerin anlamını kaybedip kaybetmediğine ve ses olaylarına uğrayıp uğramadığına göre değişiklik gösterir. Bu konuda detaylı bilgi için TDK’nın “Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler” isimli yazısını inceleyebilirsiniz.).
ÖNEMLİ UYARI:
“Olmak” kelimesi yalnız başına fiil olarak kullanıldığı durumlarda yardımcı fiil olarak kabul edilmez.
ÖRNEK:
Saat 15:30’a kadar burada ol. (bulunmak anlamında olduğundan yardımcı fiil değildir.)
3.b.2. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER
3.b.2.1: Yeterlilik Fiili (-a/-e bilmek)
Yeterlilik fiili, eylemi yapan öznenin yaptığı işe gücünün yetip yetmediğini ifade eden fiillerdir. Temel olarak herhangi bir fiil ile -bil(mek) fiilinin a/e bağlayıcı ses aracılığıyla birleşmesi şeklinde meydana getirilir.
Yeterlilik fiili oluşum şekli : Fiil + a/e + bil-
ÖRNEKLER:
| Fiil | -a/-e | bil- |
|---|---|---|
| Getir | e | bil(mek) |
| Yaz | a | bil(mek) |
| Anla(y) | a | bil(mek) |
- Yeterlilik fiili tıpkı fiiller gibi kip eki ve şahıs eki alarak çekimlenebilmektedir.
| Fiil | -a/-e | bil | Kip Eki | Şahıs Eki |
|---|---|---|---|---|
| Bul | a | bil | ir | im |
| Yüz | e | bil | di | k |
| Gör | e | bil | se | n |
- Yeterlilik fiilinin olumsuzu “-ma, -me, -maz, -mez” olumsuzluk ekleri ile yapılır. Ancak önemli bir uyarı; olumsuzluk eki geldiğinde sözcükteki “bil-” fiili düşmektedir. Bu yüzden bil- fiilinin düşmesi yeterlilik fiilinin sorularda görülebilirliğini zorlaştırmaktadır. Burada görmemiz gereken a/e bağlama ünlüsünün hala sözcükteki varlığıdır. Sınav sorularında en çok bu durum ile ilgili sorular sorulmaktadır.
Yeterlilik fiilinin olumsuzu :
Fiil + a/e + ma/me/maz/mez
ÖRNEKLER:
Konuştum
Konuşmadım = Konuşmak fiilinin olumsuzu (❌)
Konuşabildim
Konuşamadım = Yeterlilik fiilinin olumsuzu (✓)
Dinlendim
Dinlenmedim = Dinlenmek fiilinin olumsuzu (❌)
Dinlenebildim
Dinlenemedim = Yeterlilik fiilinin olumsuzu (✓)
- Yeterlilik fiili cümlede gücü yetme anlamı dışında olasılık (ihtimal), imkân ve izin anlamlarında da kullanılmaktadır.
YETERLİLİK FİİLİ ÖRNEKLERİ:
– Bana verdiğiniz bu işi gün içinde bitirebilirim. (Gücü yetme)
– Merkez Bankası bu yıl faiz artırımına gidebilir. (Olasılık)
– Bazı soruların hatalı olduğu düşünüldüğünden sınav iptal edilebilir. (İhtimal)
– Müdür Bey odasında sizi bekliyor, içeri girebilirsiniz. (İzin)
– Yollardaki kar temizlendiğinden artık evimize gidebiliriz. (İmkan)
3.b.2.2 : Tezlik Fiili (ı/i/u/ü vermek) :
Tezlik fiili, herhangi bir fiilin “-ı, -i, -u, -ü” ünlülerinin uygun olanı yardımıyla “ver-” fiilinin birleşmesi şeklinde meydana gelir. Tezlik fiili, cümleye hızlı bir şekilde/süratle/hemen, kolaylıkla, önemsememe/gelişigüzel yapma, beklenmezlik, rica anlamlarını katar.
Tezlik fiilinin oluşum şekli : Fiil + ı/i/u/ü + ver-
ÖRNEKLER:
| Fiil | -ı, -i, -u, -ü | ver(mek) |
|---|---|---|
| Kaldır | ı | ver(mek) |
| Göster | i | ver(mek) |
| Dur | u | ver(mek) |
| Yürü | (y) ü | ver(mek) |
- Tezlik fiili de fiiller gibi kip eki ve şahıs eki alarak çekimlenebilmektedir.
| Fiil | -ı,-i,-u,-ü | ver | Kip Eki | Şahıs Eki |
|---|---|---|---|---|
| Geç | i | ver | di | m |
| Isıt | ı | ver | se | n |
| Sol | u | ver | di | – |
- Tezlik fiilinin olumsuzu, “-ma, -me” olumsuzluk ekleri ile yapılır. Olumsuzluk eki, -ver- filinden önce de sonra da getirilebilir. Ancak bu durum, tezlik fiilinin farklı anlamlara sahip olmasını sağlar.
| Tezlik | Olumsuzu | Olumsuzu |
|---|---|---|
| Siliverdi | Silmeyiverdi | Silivermedi |
| (Önemsememe) | (Tezlik) |
TEZLİK FİİLİ ÖRNEKLERİ:
– Hiç kimsenin çözemediği soruyu kısa sürede çözüverdi. (Kolaylıkla)
– Konserin iptal edildiğini duyunca keyfi bir anda kaçıverdi. (Hemen)
– Herkes onu kayboldu sanırken birden ortaya çıkıverdi. (Beklenmezlik)
– Misafirler gelmeden odanı toplayıver. (Rica)
3.b.2.3 : Sürerlik Fiili (-a/-e kal/dur/gör) :
Sürerlik fiilleri, bir fiilin “-a, -e” ünlülerinin uygun olanı yardımıyla “-kal, -dur, -gör” fiillerinden biriyle birleşmesi şeklinde meydana gelir. Sürerlik fiilleri eylemin hala devam ettiği, sürekli bir durumu ifade etmek için kullanılır.
Sürerlik fiilinin oluşum şekli :
Fiil + a/e + kal-
Fiil + a/e + dur-
Fiil + a/e + gör-
ÖRNEKLER:
| Fiil | -a/-e | kal(mek) |
|---|---|---|
| Bak | a | kal(mak) |
| Bekle(y) | e | dur(mak) |
| Yapma(y) | a | gör(mek) |
- Sürerlik fiilleri, fiiller gibi kip eki ve şahıs eki alarak çekimlenebilmektedir.
| Fiil | -a/-e | ver | K. Eki | Ş. Eki |
|---|---|---|---|---|
| Bak | a | kal | dı | m |
| Bekle(y) | e | dur | acak | ız |
| Yapma(y) | a | gör | e | lim |
SÜRERLİK FİİLİ ÖRNEKLERİ :
– Sen parkta oyanadur ben hemen geleceğim.
– Onlar da hala niçin unutulduğunu düşünedursun.
– Köpeğin tuhaf hareketlerine şaşırarak bakakaldım.
– Sanatçının mükemmel performansı karşısında seyirciler bir süre bakakaldı.
3.b.2.4 : Yaklaşma Fiili (-e yaz):
Yaklaşma fiili, bir işin gerçekleşmesine çok yakın olduğunu veya gerçekleşmek üzere olduğunu belirtmek için kullanılan bir birleşik fiildir. Yaklaşma fiili, “-e yaz-” şeklindeki yardımcı fiilin fiil kök veya gövdesine eklenmesiyle oluşur.
Yaklaşma fiili oluşum şekli : Fiil + a/e + yaz-
| Fiil | -a/-e | yaz- |
|---|---|---|
| Düş | e | yaz(mek) |
| Öl | e | yaz(mek) |
| Yıkıl | a | yaz(mek) |
- Yaklaşma fiili de fiiller gibi kip eki ve şahıs eki alarak çekimlenebilir.
| Fiil | -a/-e | bil | Kip Eki | Şahıs Eki |
|---|---|---|---|---|
| Düş | e | yaz | dı | m |
| Öl | e | yaz | dı | lar |
| Yıkıl | a | yaz | dı | – |
- Yaklaşma fiili, cümleye “az kalsın”, “neredeyse”, “ramak kala” gibi anlamlar katar.
YAKLAŞMA FİİLİ ÖRNEKLERİ :
– Merdivenden inerken ayağı kaydı ve düşeyazdı.
– Çocuklar derin havuza atlayınca boğulayazdılar.
– Ateşi çok yükselince bayılayazdı.
– Yemeği fazla pişirince yanayazdı.
3.b.3. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER
- Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, genellikle bir isim ve bir fiilin bir araya gelerek mecaz anlam kazanmasıyla oluşan fiillerdir. Bu fiiller, kelimelerin tek başına taşıdığı anlamlardan farklı bir anlam oluşturur ve genellikle deyimleşmiş bir yapıya sahiptir.
ÖRNEĞİN;
“göz atmak” birleşik fiilinde “göz” kelimesi tek başına bir organ ismi anlamına gelirken, “atmak” kelimesi ise fırlatmak anlamına gelir. Ancak “göz atmak” ifadesi, bir şeye hızlıca bir göz gezdirmek anlamını taşır. Bu durumda “göz atmak” ifadesi, birleşik fiil olduğu için “göz” ve “atmak” kelimelerinin bağımsız anlamlarından tamamen farklı bir anlama sahiptir.
DİĞER ÖRNEKLER:
* Sevgi vermek, * Hayal kurmak, * Şans getirmek, * Sevinç yaşamak, * Umut beslemek, * El açmak, * Yüz görmek, * Dert açmak, * İş çevirmek, * Boş konuşmak, * Göz dikmek, * Kol kanat germek, * Yol almak, * Gözlem yapmak, * Söz tutmak vb.
- Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller dilin anlatım gücünü artırması ve iletişimi daha etkili hale getirmesi bakımından önem taşır. Aşağıdaki örnekte bu fiillerin kullanımının ne kadar geniş bir yelpazeye sahip olduğunu göstermektedir.
ÖRNEĞİN;
“el vermek” ifadesi, birinin yardımına koşmak veya destek olmak anlamına gelirken, “el sıkışmak” ifadesi ise iki kişinin anlaşma veya dostluk belirtisi olarak elini sıkmak anlamına gelir.
Yapı bakımından sözcükler konusunu daha iyi anlayabilmeniz için bu konunun temeli olan “Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri” konusu ile Kök Nedir? “İsim Kökleri ve Fiil Kökleri” konularını incelemenizi tavsiye ederiz.
SÖZCÜKTE YAPI KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI:
– Kök Nedir? İsim Kökleri ve Fiil Kökleri
– Ekler Konu Anlatımı (Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri)
– Basit, Türemiş ve Birleşik Kelimeler
