Türkçede ünlemler, duygu veya seslenme anlamı taşıyan sözcüklerdir. Ünlemler, sözcük türleri arasında en az işlenen ve en çok sorun yaratan konulardan biridir. Bu yazıda, ünlemlerin tanımı ve özellikleri, görevleri ve çeşitleri üzerinde duracağız.
Ünlem Nedir? Ünlemlerin Özellikleri Nelerdir?
Ünlemler, bir olay veya durum karşısında ortaya çıkan “sevinç, korku, şaşkınlık, öfke, acıma gibi duyguları veya birine seslenme, çağırma, uyarma” gibi hitapları ifade eden sözcüklerdir.
Aman, vay, of, ah, eyvah, hey, eyvah, aferin! vb.
Ünlemler farklı vurgu ve tonlama ile cümlede farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılır.
Örneğin:
Aman! Dikkatli ol! (uyarı)
Aman! Yine mi sen? (sıkılma)
Aman! Ne güzel bir manzara! (beğeni)
Bu örneklerde görüldüğü gibi “aman” ünlemi farklı vurgu ve tonlamalar kullanılarak farklı duyguları ifade edecek şekilde cümlede kullanılmıştır.
Ünlemler, konuşma dilinde daha sık kullanılırken, yazı dilinde daha az rastlanır.
Ünlemler, yazı dilinde kullanıldıklarında ünlem işareti (!) ile bitirilirler.
– Aferin! Böyle devam et!
– Eyvah! Araba bozuldu!
Ünlemlerin Dilimizdeki Görevi
Ünlemlerin görevi, konuşmacının veya yazarın duygu durumunu veya seslenme niyetini karşı tarafa daha iyi aktarmaktır.
Cümleye canlılık ve etki katarak dilin duygusal boyutunu ortaya çıkaran ve iletişimi güçlendiren ünlemler yazının canlılık ve zenginlik kazanmasını sağlar.
Ünlem Çeşitleri
Ünlemler, aşağıdaki gibi farklı türlerde sınıflandırılabilir:
Seslenme ünlemleri: Birinin dikkatini çekmek, ona seslenmek veya hitap etmek için kullanılan ünlemlerdir.
ÖRNEKLER:
Ey Türk Gençliği! (Atatürk’ün hitabı)
Hey! Sen ne yapıyorsun? (kızgın seslenme)
Bre melun! Ne yaptın? (öfkeli seslenme)
Şşt! Sus bakayım! (uyarıcı seslenme)
Duygu ünlemleri: Sevinç, korku, acı, şaşkınlık, öfke gibi duyguları ifade eden ünlemlerdir. Örneğin:
ÖRNEKLER:
Aa! Bu da ne? (şaşkınlık)
Ah! Ne yaptım ben? (pişmanlık)
Eh! Fena değil. (onaylama)
Ay! Elim! (acıma)
Vay canına! (hayranlık)
Anlatım ünlemleri: Konuşmacının veya yazarın anlatımını güçlendirmek, vurgulamak veya süslemek için kullandığı ünlemlerdir. Örneğin:
ÖRNEKLER:
Şak! Kapı kapandı!
İşte! Böylece sorun çözüldü!
Hah! Şimdi anladım!
Yargı ünlemleri: konuşmacının veya yazarın bir olaya veya duruma ilişkin olumlu veya olumsuz bir yargı bildiren ünlemlerdir. Örneğin:
ÖRNEKLER:
Bravo! Çok iyi yaptın!
Yazık! Ne kadar da zavallı!
Maşallah! Ne kadar da güzel!
Tüh! Kaçırdık fırsatı!
Onaylama ünlemleri: Bir şeyi onaylamak veya kabul etmek için kullanılan ünlemlerdir.
ÖRNEKLER:
Evet! Tamam! Peki! Elbette!
Reddetme ünlemleri: Bir şeyi reddetmek veya istememek için kullanılan ünlemlerdir.
ÖRNEKLER:
Hayır! Asla! Olmaz! Yok!
Yönelme ünlemleri: Bir yere veya yöne işaret etmek için kullanılan ünlemlerdir.
ÖRNEKLER:
Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri!
Aynı zamanda ünlemleri, asıl ünlemler ve ünlem değeri kazanmış kelimeler olmak üzere iki grupta da sınıflandırabiliriz.
Asıl ünlemler, başka görevlerde kullanılamayan ve sadece ünlem olarak işlev gören kelimelerdir. Örneğin: Ah! Ey! Aman! gibi.
Ünlem değeri kazanmış kelimeler ise, anlamlı kelimelerin vurgu ve tonlama yoluyla ünlem olarak kullanılmasıdır. Örneğin: Anne! Çabuk! Ne olur! gibi.
Örnek Cümleler ile Ünlem Kullanımı
Ah, ne güzel bir gün! (Asıl ünlem: Ah)
Ey Türk istikbalinin evladı! (Asıl ünlem: Ey)
Hey! Sen nereye gidiyorsun? (Asıl ünlem: Hey)
Ay! Çok acıdı! (Asıl ünlem: Ay)
Ee, ne diyeyim? (Asıl ünlem: Ee)
Simitçi! Bir simit alayım! (Ünlem değeri kazanan kelime: Simitçi)
Çok ilginç! Bunu hiç duymamıştım. (Ünlem değeri kazanan kelime: Çok ilginç)
Ünlemler ile ilgili daha detaylı bilgi alabileceğiniz çeşitli akademik kaynaklara da aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz.
“Türkiye Türkçesinde Ünlem” Prof.Dr. Şükrü Halûk Akalın
“Türkçe Ünlemlerin Kullanabilim (Pragmatics) Yönünden İncelenmesi” Dr.Oya Külebi
DİĞER SÖZCÜK TÜRLERİ İÇİN;
– İsimler (Özel, Cins, Somut, Soyut, Tekil, Çoğul, Topluluk İsimleri)
– Sıfatlar (Niteleme Sıfatları, Belirtme Sıfatları)
– Zamirler (Kişi, İşaret, Belgisiz, Soru Zamirleri)
– Zarflar (Durum, Zaman, Yer Yön, Miktar, Soru Zarfları)
– Edatlar
– Bağlaçlar
