Ünlü Düşmesi, Ünlü Daralması, Ünlü Türemesi Nedir?

ÜNLÜ DÜŞMESİ

1- İki heceli ve ikinci hecesinde “ı, i, u, ü” dar ünlüleri bulunan bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün ikinci hecesindeki “ı, i, u, ü”  dar ünlü harf düşer. Bu duruma ünlü düşmesi adı verilir.

Örnekler:
Ağız – ım > Ağzım  (Ünlü düşmesi)
Alın – ın – a > Alnına (Ünlü düşmesi)
Burun – u > Burnu (Ünlü düşmesi)
Bağır – ım > Bağrım (Ünlü düşmesi)
Beyin – i > Beyni
Beniz – im > Benzim
Boyun – un > Boynun
Göğüs – ü > Göğsü
Karın – ın – a > Karnına
Omuz – um > Omzum
Oğul – um > Oğlum
Gönül – ünüz > Gönlünüz
Akıl – ınız > Aklınız
Fikir – iniz > Fikriniz
Cisim – i > Cismi
Ayır – ıl > Ayrıl  
Devir – il – di > Devrildi
Çevir – il – en > Çevrilen
Sıyır – ıl – acak > Sıyrılacak
Kıvır – ım – lı > Kıvrımlı
Devir – e > Devre
Kayıp – ımız > Kaybımız
Yalın – ız > Yalnız
Yanıl – ış > Yanlış
Zülüf – ün > Zülfün
Hapis- i > Hapsi
Sabır – ın > Sabrın
Ufuk – a > Ufka
Kavur – uk > Kavruk
Kıvır – ım > Kıvrım
Çevir – e > Çevre
Savur – uk > Savruk 

NOT: İkilemelerde ve özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.
Omuz omuza mücadele ettiler. (Doğru)
Omuz omza mücadele ettiler. (Yanlış)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun buruna geldi. (Doğru)
Tren raylarına düştüğünde ölümle burun burna geldi. (Yanlış)
Bu türkü nesilden nesile aktarılacaktır. (Doğru)
Bu türkü nesilden nesle aktarılacaktır. (Yanlış)
Sınıfta Ufuk’u göremedim. (Doğru)
Sınıfta Ufk’u göremedim. (Yalnış)

       2- “-la, -le” ve  “-ar, -er” ekleri eklendikleri bazı sözcüklerde sözcüğün sonundaki ünlü harfi düşürür.
Sızı – la – dı > Sızladı  (Ünlü düşmesi)
Koku – la > Kokla  (Ünlü düşmesi)
İleri – le – mek > İlerlemek
Yumurta – la – mış > Yumurtlamış
Sarı – ar – mak > Sararmak

      3-Ünlü düşmesi bazen de iki sözcüğün birleşimi sırasında gerçekleşir. Birleşen ilk sözcüğün sonu ve ikinci sözcüğün başı ünlü harf olduğunda bu sözcüklerdeki çarpışan iki ünlüden biri düşer. Bu duruma “aşınma” adı da verilir.

Ne +  için = Niçin
Ne + asıl = Nasıl
Sütlü + aş = Sütlaç
Kahve + altı = Kahvaltı
Cuma + ertesi = Cumartesi
Şu + arada = Şurada
O  + arada = Orada
Ne + ise = Neyse (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)
Öyle + ise = Öyleyse

NOT: Bazı sözcüklerde birleşme sırasında iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlü düşmesi meydana gelirken, bazılarında iki ünlü yan yana geldiği halde ünlü düşmesi meydana gelmez.

Kayın + ana > kaynana  (Ünlü düşmesi)
Pazar + ertesi > pazartesi (Ünlü düşmesi)
Anne + anne >  Anneanne (Doğru), Annanne (Yanlış)
Baba + anne > Babaanne (Doğru), Babanne (Yanlış)

       4- Etmek ve olmak yardımcı fiilleriyle oluşturulmuş bazı birleşik fiillerde ünlü düşmesi meydana gelir. Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

Sabır – etmek > Sabretmek
Küfür – et – di > Küfretti
Hapis – olmak > Hapsolmak
Emir – etmek > Emretmek
Kayıp – ol – muş  > Kaybolmuş
Şükür – et > Şükret
Kahır – ol – du > Kahroldu

        5- Bazen şiirlerde hece sayısını eşitlemek için de bazı sözcüklerin bir ünlü harfi düşürülür, düşen sesin yerine “kesme işareti (‘)” konulur.

Karac’oğlan der ki ismim öğerler

Ağı oldu yediğimiz şekerler

Güzel sever diye isnat ederler

Benim Hak’tan özge sevdiğim mi var 

(Karacaoğlan)

Güzelliğin on par’etmez (para etmez)

Bu bendeki aşk olmasa… 

(Âşık VEYSEL)

      NOT: Türk Dil Kurumunun web sitesinde yayınladığı ünlü düşmesi ile ilgili bir uyarısı da “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi kelimelerin, ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlü harflerin düşmemesi gerektiğidir. Daha önce aşağıdaki her iki yazım şekli de doğru olarak kabul edilirdi; ancak bu durumun değiştiği görülmektedir.

Doğru             Yanlış

İçeride            İçerde

Dışarıdan       Dışardan

İleride             İlerde

Şuradan         Şurdan

Orada             Orda

Yukarıda        Yukarda

ÜNLÜ DARALMASI

Kökü ya da gövdesi  “a, e” sesli harflerinden biri ile biten fiiller “-yor” şimdiki zaman ekini aldıklarında fiilin sonunda bulunan “a, e” ünlü harfi “yor” ekinin etkisiyle daralarak “ı, i, u, ü” dar ünlülere dönüşür. Bu değişime “ünlü daralması” denir.

            Örnekler:

Başla – yor > Başlıyor (Fiilin sonundaki “a” ünlüsü daralarak “ı” olmuştur)

Gizle – yor- um > Gizliyorum (Ünlü daralması)

Dinle – yor – uz > Dinliyoruz (Ünlü daralması)

Kapla – yor > Kaplıyor (Ünlü daralması)

Oyna – yor – lar > Oynuyorlar

Anla – yor – sun > Anlıyorsun

Planla –yor > Planlıyor

Bekle – yor – um > Bekliyorum

Cevapla – yor – lar > Cevaplıyorlar

İzle – yor – uz > İzliyoruz

Süsle – yor – lar > Süslüyorlar

De– yor > Diyor  (Ünlü daralması)

Ye – yor – uz > Yiyoruz (Ünlü daralması)

• “de” ve “ye”  fiilleri ünlü ile başlayan bir ek alırken araya “y” kaynaştırma harfi girer. Bu kaynaştırma harfinin daraltıcı etkisi ile “de” ve “ye”  fiillerinin sonlarında bulunan “e” ünlüsü daralarak “i” olur.

Örnekler:

De – (y) – ecek > Diyecek ( (y) kaynaştırma harfi)

De – (y) – en – ler > Diyenler

De – (y) – erek > Diyerek

De – (y) – e – lim > Diyelim

De – (y) – e > Diye

Ye – (y) – ecek – sin > Yiyeceksin ( (y) kaynaştırma harfi)

Ye – (y) – en – ler – den > Yiyenlerden

Ye – (y) – erek > Yiyerek

Ye – (y) – in > Yiyin

Ye – (y) – e – lim > Yiyelim

Ye – (y) – ince > Yiyince

Ye – (y) – ip > Yiyip

Not: “deyince ve deyip” sözcüklerindeki “e” ünlüsü “y” kaynaştırma harfine rağmen daralmaya uğramaz.

Not: “de” ve “ye” fiilleri haricindeki kelimelerde “y” kaynaştırma ünsüzü ünlü daralması meydana getirmez. Bu tip kelimeler konuşurken daralmaya meyilli olduklarından yazarken de sözcüğün konuşmadaki gibi yazılması bir yazım yanlışı olarak kabul edilir.

Doğru                        Yanlış

Ağlayan                    Ağlıyan

Söyleyecek              Söyliyecek

Anlayabilir              Anlıyabilir

Gizleyeli                    Gizliyeli

Bekleyeceğim          Bekliyeceğim

• “-yor” ekinden önce gelen “ma, -me” olumsuzluk eki de daralmaya uğrayarak “mı, mi, mu, mü” olur.

Örnekler:

Bak – ma – yor – lar > Bakmıyorlar (Ünlü daralması)

Dinle – me – yor > Dinlemiyor (Ünlü daralması)

Oku – ma – yor – sun > Okumuyorsun (Ünlü daralması)

Çöz – me – yor – sunuz > Çözmüyorsunuz (Ünlü daralması)

ÖNEMLİ NOT:

     Ünlü daralması konusunda en çok karıştırılan durum sonu “a, e” ile bitmeyen kök ya da gövdenin, “-yor” eki ile birleşimi sırasında ortaya çıkan “ı, i, u, ü” yardımcı seslerinin ünlü daralması olarak algılanmasıdır. Ünlü daralması için “ı, i, u, ü” seslerinin kelimenin kendisi içinde bulunması gerekir.

Yak – (ı) – yor >  (ı) yardımcı ses

Bitir – (i) – yor > (i) yardımcı ses

Doldur  – (u) – yor > (u) yardımcı ses

Sön – (ü) – yor > (ü) yardımcı ses

ÜNLÜ TÜREMESİ

            | 1-Bazı sözcükler “-cık, -cik, -cuk, -cük” küçültme eki aldıklarında sözcük ile küçültme eki arasında bir ünlü türemesi meydana gelir.

Örnekler:

Az – cık > Azıcık (Ünlü türemesi)

Bir – cik > Biricik (Ünlü türemesi)

Dar – cık > Daracık (Ünlü türemesi)

Genç – cik > Gencecik (Ünlü türemesi)

Gül – cük > Gülücük (Ünlü türemesi)

Öp – cük > Öpücük (Ünlü türemesi)

        2- Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi meydana gelebilmektedir. (“m, p, r, s” harfleri kullanılarak oluşturulan pekiştirmenin nasıl yapılacağını “sıfatlarda pekiştirme” konusunda anlatmıştık dilerseniz inceleyebilirsiniz.)

Sağlam > Sapasağlam  (“a” ünlüsü türemiştir)

Yalnız  > Yapayalnız (Ünlü türemesi)

Gündüz > Güpegündüz (Ünlü türemesi)

Çevre > Çepeçevre (Ünlü türemesi)

Düz > Düpedüz

       Ünlü harflerle ilgili ses olayları konusunda sormak istediklerinizi veya eklemek istediklerinizi iletebilirsiniz. Ayrıca diğer ses bilgisi konularından:

1. Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu
2. Ünsüz Benzeşmesi, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Türemesi, Ünsüz Düşmesi 

konularını da inceleyebilirsiniz. İyi çalışmalar diliyoruz.